การเมืองเรื่องของเรา (ตอนที่ 2) เมษายน-พฤษภาคม 2543 ประชาธิปไตยในยุคกรีก ประชาธิปไตยแบบโบราณยุคคลาสสิกกับประชาธิปไตยในยุคกลางเป็นประชาธิปไตยที่ประชาชนอุทิศให้ส่วนรวม เสียสละให้ส่วนรวมประชาชนทำหน้าที่ด้วยความรักในชุมชนและส่วนรวมโดยเฉพาะอย่างยิ่งประชาธิปไตยในยุค กรีกโบราณสองพันห้าร้อยปีมาแล้วถึงกับจัดให้มีการเมืองเป็นยอดสูงสุดในชีวิตการเมืองเป็นยอดของจริยธรรมคน เป็นสัตว์การเมืองซึ่งไม่ใช่ความหมายที่เย้ยหยันแต่ในความหมายที่ดีพวกเอเธนส์บอกว่ามีสัตว์กับเทวดาเท่านั้นที่ ไม่ต้องการการเมือง มนุษย์ล้วนแต่ต้องการการเมือง สัตว์ป่า (beast)ต่างหากที่ใช้การเมืองไม่ได้ต้องทุบตีเฆี่ยน หรือจองจำ เป็นต้นส่วนเทวดาดีอยู่แล้วสูงอยู่แล้วและรู้ทุกอย่างหมดแล้วไม่ต้องปกครองปล่อยให้ต่างองค์ต่างอยู่ ไปก็แล้วกัน แต่ถ้าเป็นคนธรรมดาต้องอยู่ในการเมือง คำว่าการเมืองในภาษาอังกฤษใช้คำว่า politicsคำว่า politics คือ สิ่งที่ทำใน polis Polis แปลว่าเมืองอิสระเมืองอิสระของกรีกคือเมืองที่มีการปกครองแบบ ประชาธิปไตย ที่เรียกว่า self government ตามที่ผมพูดดังนั้นความหมายของ Politicsหรือการเมืองเป็นความ หมายที่ดีเดิมหมายถึงการร่วมกันทำกิจเพื่อส่วนรวมเป็นความหมายของคนที่มุ่งเสียสละมุ่งอุทิศตนเองให้แก่ส่วน รวม อุทิศอย่างไรพวกกรีกโบราณอุทิศตัวแบบนี้ในด้านนิติบัญญัติกรีกไม่มีสภาผู้แทนมีแต่สภาพลเมืองพลเมือง กรีกทุกคนเข้าประชุมสภานี้ได้หมดจำนวนเป็นหลายพันคนที่เข้าประชุมแต่ละครั้งสภานี้ทำหน้าที่อะไรบ้างสภาพล เมืองทำหน้าที่ออกกฎหมายที่สำคัญๆออกนโยบายที่สำคัญๆรวมทั้งประกาศสงครามสภาพลเมืองประชุมกันปีละ 40ครั้งซึ่งผมไม่คิดว่าพวกเราในที่นี้จะทำได้จะทำประโยชน์ให้แก่บ้านเมืองโดยไปประชุมสภาเช่นนี้ได้สมมติว่าเรา ทำประชาตำบลที่ทุ่งหัวช้าง ประชุมกันได้ไหมปีละ 40 ครั้งน่าคิดประชุมเดือนละ 3ครั้งเช่นนี้ส่วนตัวและส่วนรวม แยกจากกันยากเราส่วนใหญ่ในปัจจุบันอยู่กับเรื่องส่วนตัวเวลาให้ส่วนรวมมีนิดเดียวคือประมาณสี่ปีลงคะแนน เสียงครั้งหนึ่งสำหรับคนทั่วไป ที่ดีกว่านั้น คือ ติดตามข่าวคอยประท้วงคอยคัดค้านคอยออกมาด่าหรือที่ดีกว่านั้น อีกก็คือ ไม่ไหวก็ประท้วง ไม่ไหวก็กดดัน ไม่ไหวจริงๆก็ล่าชื่อห้าหมื่นคนให้ครบนี่ถือว่ามากแล้วแต่จริงๆแล้วถ้า เทียบกับคนที่ต้องทำให้กับส่วนรวมในยุคกรีกโบราณเดือนหนึ่งประชุมสามครั้งแต่ละครั้งไม่ต่ำว่าครึ่งวัน ไม่ใช่เฉพาะสภาที่พลเมืองต้องไปร่วมกันประชุมในฝ่ายบริหารพวกเอเธนส์ก็มีตำแหน่งจำนวนหนึ่งตั้งแต่สูงสุดจน ถึงต่ำสุดแต่ทั้งหมดนี้ไม่มีข้าราชการเอเธนส์ทำหรือดูแลเลยท่านผู้อ่านคงคิดว่าจริงหรือเปล่ามันทำได้หรือเรื่อง แปลกๆ อย่างนี้พวกกรีกนั้นเชื่อเรื่อง self governmentเขาคิดว่าคนเรามีสิทธิ์ที่จะเข้าไปปกครองเท่าๆกันถ้าเลือก ตั้งจะเป็นการยกความได้เปรียบไปให้กับคนเก่งคนดีและคนดังสังเกตว่าเขาไม่ได้ต้องการ good governmentเขา ต้องการ self governmentถ้าเขาต้องการ good governmentเขาต้องให้เลือกตั้งเพราะการเลือกตั้งจะเป็นการคัด เอาคนเก่ง คนดีคนที่รู้จักไปทำงานได้ทุกวันนี้เราคิดแบบนั้นเวลาเราปฏิรูปการเมืองปฏิรูประบบการเลือกตั้งก็เพื่อ จะได้คนเก่งคนดีคนที่มีชื่อเสียงเข้าไปทำงานแต่สำหรับพวกกรีกเขาต้องการรัฐบาล “สมัครเล่น”ใครก็ได้ที่จับฉลาก ได้เข้าไปเป็นส่วนหนึ่งของรัฐบาลได้เลยมีอยู่ตำแหน่งเดียวเท่านั้นที่กรีกไม่จับฉลากหากใช้วิธีการเลือกตั้งและ อภิปรายกันอยู่นานก่อนจะลงคะแนนเสียงนั่นก็คือคณะ 10นายพลซึ่งเป็นผู้นำด้านการทหารของกรีกตำแหน่งนี้ ขืนจับฉลากกันจะได้คนที่ไม่รู้เรื่องเข้าไปเป็นทหารก็พวกสปาตาร์บุกมาต้องเสียเอกราชแน่ตรงนี้พวกกรีกยอมเป็น ประชาธิปไตยน้อยหน่อยยอมใช้วิธีเลือกตั้งไม่จับฉลากคนเหล่านี้จะไปอยู่ในตำแหน่งคนละหนึ่งปีผลัดเปลี่ยน หมุนเวียนกันปีนี้คุณเป็นหัวหน้าผมปีหน้าผมเป็นหัวหน้าคุณอีกปีหนึ่งเราทั้งสองคนเป็นลูกน้องคนอื่นต้องเล่นบท บาทเป็นผู้ปกครองและถูกปกครองให้ดีเมื่อเป็นผู้ปกครองก็ต้องทำหน้าที่ผู้ปกครองให้ดีเมื่อเป็นผู้ถูกปกครองก็ต้อง ทำหน้าที่ผู้ถูกปกครองให้ดี ไม่ใช่ว่าพอพ้นจากตำแหน่งผู้ปกครองก็ไม่อยากทำอะไรหัวห้อยคอตกเสียดายหรือดีใจ มากจนไม่อยากทำอะไรต่อไปจิตใจแบบนี้มีมากในการปกครองตนเองของประเทศไทยเช่นในมหาวิทยาลัยต่างๆ คณะต่างๆเป็นต้นเราไปเอารูปแบบประชาธิปไตยปกครองตนเองแบบกรีกมาใช้แต่ไม่เอาจิตใจหรือวิญญาณของ เขามาด้วยหากใช้จิตวิญญาณแบบคนในยุคปัจจุบันที่ไม่ชอบสนใจเรื่องส่วนรวมเป็นที่ตั้ง ไม่ใช่เฉพาะในฝ่ายนิติบัญญัติหรือที่ฝ่ายบริหารที่พลเมืองกรีกเข้าไปทำประโยชน์แก่บ้านเมืองในฝ่ายตุลาการก็เช่น กันกรีกไม่มีผู้พิพากษาหากใช้คณะลูกขุนตัดสินคดีและคณะลูกขุนก็คือพลเมืองทั่วไปที่จับฉลากเข้ามาเป็นคณะ ลูกขุนนั่นเอง คนในกรีกต้องเสียเวลาให้กับส่วนรวมมากพวกกรีกจึงย้ำการสร้างสำนึกความเป็นพลเมืองให้แก่ราษฎรตลอดเวลา การศึกษาของกรีกไม่ใช่เป็นแค่การฝึกอาชีพไม่ได้เป็นการฝึกให้รู้หนังสือแต่เป็นการฝึกให้คนเป็นพลเมืองภาษา อังกฤษเรียกว่า Civic educationเขาสอนให้คนคิดว่าเรื่องส่วนรวมเป็นเรื่องธรรมชาติสอนให้รู้ว่ารัฐเป็นธรรมชาติ สอนให้รู้ว่าถ้าส่วนรวมอยู่ไม่ได้เขาก็อยู่ไม่ได้แล้วจึงสอนให้คนเห็นว่าการเมืองเป็นเรื่องของจริยธรรมบางคนบอก ด้วยว่า การเมืองเป็นยอดสูงสุดของจริยธรรมอย่างฤาษีของไทยถ้าไปอยู่ที่กรีกพวกกรีกเรียกว่าอีเดียท (Idiot)กรีก เรียกคนที่ไม่สนใจส่วนรวมว่าเป็นพวกอีเดียท (Idiot) ที่พวกเราแปลว่า งี่เง่าอีเดียทคือพวกที่ไม่สนใจเรื่องส่วนรวม ถึงคุณจะเก่งจะดีแค่ไหนแต่ไม่เอาความเก่งความดีของคุณมาให้กับเมืองเลยคุณก็เป็นอีเดียท ในนิทานในตำนานของเราจะมีพวกฤาษีชีไพรที่อยู่ในป่าไม่ยุ่งกับใครหรือมีคนเก่งคนดีจำนวนหนึ่งในยุคปัจจุบันที่ ไม่สนใจเรื่องของรัฐบาลเรื่องของส่วนรวมอะไรเลยก็มากจะขอเป็นธุรกิจที่ดีเลี้ยงลูกเลี้ยงเมียเจริญรุ่งเรืองมีรถเก๋ง ดีๆ นั่ง ชื่นชมกับสีเขียวของต้นไม้บ้างชมภูเขาชมแม่น้ำอะไรบ้างแต่จะไม่ยุ่งเรื่องส่วนรวมจะรังเกียจเหยียดหยาม เรื่องการเมืองการเมืองท้องถิ่นก็ไม่ชอบการเมืองส่วนกลางก็ไม่ชอบไม่คิดจะปรับปรุงการเมืองอะไรทั้งสิ้นขออยู่มัน เฉยๆแล้วเห็นอะไรเป็นความมืดความดำหมดแบบนี้ถ้าพวกกรีกมามองก็บอกว่าไม่ได้คุณจะดีแค่ไหนแต่คุณไม่เอา ความดีของคุณมาทำอะไรให้เป็นประโยชน์กับเมืองคุณก็เป็นอีเดียทนี่เป็นประชาธิปไตยกรีก ประชาธิปไตยยุคกลาง ประชาธิปไตยยุคกลางมีคุณลักษณะใกล้เคียงกับประชาธิปไตยกรีกแม้ว่าจะใช้การเลือกตั้งมากขึ้นใช้วิธีการจับ ฉลากน้อยลงเพราะการจับฉลากมันจะได้คนที่ไม่รู้เรื่องไม่เก่งเลยเข้ามาปะปนเป็นระยะถ้าเมืองมันอยู่เองได้โดยไม่ ต้องมีคนเมืองอื่นมาตีมายึดก็คงจับฉลากได้เรื่อยๆจะอยู่อย่างไรก็อยู่ได้แต่เมืองหรือนครอยู่ปนๆกันถ้าเมืองไหนที่ ไม่เก่งก็ถูกผนวกหรือถูกยึดครองได้ทั้งพวกกรีกก็ดีพวกรุกรานก็ดีจึงต้องรักษาสมดุลระหว่าง good government กับ self government ทำอย่างไรจะให้ self governmentเป็น good governmentพอสมควรและเชื่อว่าความเป็น selfมันจะ goodด้วยตัวของมันเองเพราะคนจะภาคภูมิใจในเมืองจะมีความกล้าหาญจะเสียสละให้กับเมืองและ จำทำงานให้เมืองได้ดีกว่าที่ทำให้กับการปกครองแบบศักดินา ในยุคกลางมีอีกประเด็นหนึ่งที่น่าสนใจคือรัฐในยุคนั้นไม่ได้ปกครองบ้านเมืองอย่างที่ทำกันในทุกวันนี้รัฐในทุกวันนี้ เป็นผู้ถืออำนาจเด็ดขาดเป็นองค์อธิปัตย์มีอำนาจอธิปไตยอยู่ในมือรัฐทุกวันนี้อาจแบ่งหน้าที่และความรับผิดชอบ ให้องค์กรอื่นๆ ได้แต่ทั้งนี้ทั้งนั้นต้องขึ้นอยู่กับว่ารัฐจะมอบให้หรือไม่อำนาจอยู่ที่รัฐรัฐมาจากประชาชนก็จริงแต่รัฐ ได้อำนาจไว้หมดและถ้ารัฐจะให้อำนาจนั้นแก่ใครให้ความรับผิดชอบนั้นแก่ใครรัฐต้องเป็นคนมอบโดยอำนาจของ องค์กรต่างๆไม่ได้เป็นอำนาจที่ได้มาโดยธรรมชาติแต่เป็นอำนาจหน้าที่ที่รัฐเป็นผู้ให้และที่รัฐให้ได้ก็เพราะรัฐเป็น องค์อธิปัตย์อันนี้เป็นหลักคิดปัจจุบัน ตรงนี้ต่างจากความคิดยุคกลางในยุคนั้นสังคมไม่ได้ประกอบด้วยปัจเจกบุคคลหากประกอบด้วยองค์กรมากมาย องค์กรเหล่านี้ภาษาอังกฤษใช้คำว่า college หรือ corporate ซึ่ง collegeแปลว่า “วิทยาลัย”ในปัจจุบันแต่ college ไม่ได้แปลว่าวิทยาลัยเพียงอย่างเดียวแปลว่าคณะบุคคลก็ได้ส่วนคำว่า corporateซึ่งในเวลานี้แปลว่า บรรษัท แต่ corporateในยุคกลางหมายถึงคณะบุคคลเท่านั้นเอง collegeหรือ corporateมีอยู่มากมายและเป็น ส่วนประกอบของสังคมยุคกลาง ปัจเจกชนเป็นเพียงสมาชิกของ collegeหรือ corporateต้องมี collegeหรือ corporateก่อนจึงจะมีบุคคลซึ่งที่แท้ก็คือสมาชิกของ collegeและ corporateนั่นเองปัจเจกบุคคลเป็นความจริง ขั้นที่สองแต่ถ้าเราคิดแบบตะวันตกยุคใหม่มันจะตรงกันข้ามตะวันตกยุคใหม่เห็นว่าความเป็นจริงพื้นฐานของสังคม คือ ปัจเจกบุคคลส่วนกลุ่มก้อนหรือองค์กร,สมาคมเป็นความจริงชั้นสองเกิดจากปัจเจกบุคคลไปรวมตัวกัน ในยุคกลางองค์กรหรือสถาบันเกิดขึ้นโดยประเพณีหรือจารีตถูกกำกับโดย common lawเกิดมาโดยความนิยมนับ ถือ มีกฎเกณฑ์ มี self governmentของมันเองคำว่า self governmentไม่ได้หมายถึง governmentที่เกิดจาก ปัจเจกบุคคลไปรวมกันแต่หมายถึง self governmentขององค์กรทางสังคมต่างๆที่คนสังกัดองค์กรทางสังคมเหล่า นี้ได้แก่อะไรบ้าง ได้แก่มหาวิทยาลัย ได้แก่อาชีวสมาคมได้แก่โบสถ์หรือศาสนจักรได้แก่เมืองอิสระได้แก่หมู่บ้าน อิสระ คราวนี้ผมได้พูดไว้ก่อนนี้ว่ามันมี self governmentที่เป็นองค์กรทางสังคมหมายถึงอะไร?ขอยกตัวอย่างว่า มหาวิทยาลัย Oxfordกับ Cambridgeก็ตั้งอยู่ในเมือง Oxfordกับ Cambridgeและมีการทะเลาะกันอยู่เป็นประจำ ระหว่างนักศึกษากับชาวเมืองเรียกว่ามีการต่อสู้ระหว่าง town กับ gown (gownแปลว่าเสื้อครุย Townแปลว่า เมือง)ถ้าหากทะเลาะวิวาทกันและถูกจับได้ในเมืองต้องไปขึ้นศาลเมืองผ่านกระบวนการยุติธรรมของเมืองพวกนัก ศึกษาของ Oxfordกับ Cambridgeไม่ค่อยอมให้จับในเมืองมักจะหนีเขาประตูมหาวิทยาลัยให้ได้พอหนีเข้าประตู มหาวิทยาลัยได้ก็จบเพราะสุภาษิตบอกว่าอำนาจของกษัตริย์สิ้นสุดที่ประตูมหาวิทยาลัยเข้าไปในมหาวิทยาลัยไม่ ได้พอเข้าไปมหาวิทยาลัยต้องใช้กฎหมายมหาวิทยาลัยในการจัดการกับคนผิดแต่ละที่มันมีระบบของตัวเอง กฎหมายเป็นเรื่องภายในของแต่ละระบบในไทยทุกวันนี้เราปกครองและบริหารในจุฬาในธรรมศาสตร์ในมหิดล ด้วยพระราชบัญญัติพระราชบัญญัติจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยพระราชบัญญัติมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์พระราช บัญญัติมหาวิทยาลัยมหิดลเมื่อสร้างระเบียบหรือกฎเกณฑ์ภายในขึ้นมาก็ถือเป็นลูกของพระราชบัญญัติ มหาวิทยาลัยของเราไม่มี self-governmentแบบมหาวิทยาลัยยุคกลาง เมืองอิสระก็มีการปกครองภายในซึ่งไม่เหมือนกับการปกครองในชนบทที่ล้อมอยู่เลยเพราะในชนบทคนอยู่กันเป็น วรรณะ โดยคนส่วนใหญ่เป็นไพร่ทาสคนส่วนน้อยเป็นขุนนางเป็นมูลนายในเมืองอิสระฐานันดรไม่มีคนในเมือง เป็นเสรีชนหมดเป็นเสรีชนไม่ได้หมายความว่าทำอะไรได้โดยเสรีแต่เขาเสรีจากฐานันดรสุภาษิตเยอรมันบอกว่า “สูดอากาศในเมืองอึดใจเดียวก็ทำให้คนมีเสรีภาพ”หมายความว่าพอชาวนาหนีข้ามกำแพงเข้าไปได้ก็พ้นจากความ เป็นไพร่ได้และถ้าอยู่และทำตัวให้ถูกต้องตามกฎหมายไปอีกหนึ่งปีหนึ่งเดือนก็จะได้สถานะพลเมืองตามกฎหมาย พลเมืองกับไพร่ต่างกันอย่างไรต่างกันเยอะคุณเป็นชาวนานอกกำแพงเมืองจะไปชอบพอรักใคร่กับเจ้าหญิงหรือลูก สาวขุนนางมันเป็นไปไม่ได้คุณต้องอยู่รวมกับพวกไพร่ด้วยกันแต่งงานกับพวกไพร่ด้วยกันและจะไปทำอาชีพอื่น นอกจากเกษตรกรรมก็ไม่ได้ง่ายๆจะออกจากหมู่บ้านที่อยู่ไม่ได้ง่ายๆแต่พอคุณเข้าไปอยู่ในเมืองคุณเห็นผู้หญิง และอยากจะชื่นชม อยากจะจีบอยากจะรักเขาคุณทำได้หมดถ้าเขารักคุณเขาชอบคุณไม่ว่าจะเป็นลูกของใครเรื่อง ดอกฟ้ากับหมาวัดเกิดขึ้นได้แต่ถ้าอยู่นอกเขตเมืองเกิดยากมีกำแพงประเพณีหรือคุณหนี้เข้าเมืองไปตอนแรกคุณ ไปเป็นช่างฝึกและคุณก็ไต่เต้าขึ้นไปเป็นนายใหญ่ได้คุณเปลี่ยนอาชีพได้คุณจะทำอะไรทำได้ทำไมเป็นอย่างนั้นได้ เพราะในเมืองใช้กฎหมายและจารีตทางสังคมอีกชุดหนึ่งไม่เหมือนชนบทที่อยู่ล้อมรอบในยุคกลางของยุโรปคือยุค พหุนิยมนั่นเองมันเน้นความหลากหลายและความแตกต่าง ฉะนั้นการปกครองตนเองของกรีกจึงเป็นเรื่องของปัจเจกบุคคลที่เข้มามาช่วยทำอะไรให้กับรัฐให้กับเมืองส่วนการ ปกครองตนเองในยุคกลาง เป็นเรื่องที่กลุ่มต่างๆทางสังคมไปร่วมแบ่งอำนาจกับรัฐบาลนี่คืออุดมคติของยุคกลาง รัฐเป็นเพียง first among equalsถือว่าองค์กรทางสังคมกับรัฐค่อนข้างเท่าเทียมกันรัฐเพียงแต่เหนือกว่ากลุ่มอื่นนิด หน่อยไม่ใช่เป็นยอดของปิรามิดสูงต่ำอย่างทุกวันนี้ทุกวันนี้รัฐอยู่บนยอดสูงสุดองค์กรทางสังคมอยู่ข้างล่างในยุค กลางนั้น หลายๆ อย่างรัฐไม่ทำ รัฐในยุคกลางทำหน้าที่น้อย เช่นเก็บภาษีป้องกันประเทศเกณฑ์แรงงานรักษา กฎหมายที่เป็นของส่วนรวม แค่นั้น ส่วนหน้าที่อย่างอื่นเช่นการฝึกอบรมทรัพยากรบุคคลอาชีวสมาคมทำไปการ ควบคุมจริยธรรมจรรยาบรรณของการค้าการขายการฝึกวิชาชีพการอบรมอาชีวสามคมทำไปการให้การศึกษากับ เด็กศาสนจักรธรรมส่วนใหญ่พระทั้งนั้นสอนหนังสือเรื่องการฝึกจริยธรรมจรรยาบรรณเป็นเรื่องครอบครัวสิ่งแวด ล้อมเป็นเรื่องของบ้านใครบ้านมันหมู่บ้านใครหมู่บ้านมันต้องช่วยกันดูแลเองแทบจะทุกเรื่องที่ปัจจุบันรัฐทำในยุค กลางไม่ใช่อย่างนั้นในยุคกลางประชาคมหรือประชาสังคมทำเราใช้ศัพท์ปัจจุบันนะถ้าใช้ศัพท์ยุคนั้นต้องเป็น collegeหรือ corporateเป็นคนทำและรัฐไม่โกรธว่าคนเหล่านี้มาแย่งงานเพราะมันเป็นธรรมชาติในตอนนั้น ผู้เขียน : ดร.อเนก เหล่าธรรมทัศน์ คณบดีคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์