การเมืองเรื่องของเรา (ตอนที่ 1) มีนาคม 2543 การเคลื่อนไหวของกลุ่มประชาสังคมหรือกลุ่มพลเมืองของจังหวัดต่างๆในเวลานี้เช่นที่สงขลาที่น่านเป็น การเคลื่อนไหวเพื่อสร้างการปกครองตนเองเป็น self governmentซึ่งเป็นปรากฏการณ์ที่น่าสนใจมากเพราะคน ไทยเราแต่ไหนแต่ไรมาชอบการปกครองที่ดี (good government)แต่ไม่ค่อยได้คิดเรื่องปกครองตนเอง (self government)เท่าไรนักเราชอบรัฐบาลหรือการปกครองที่ดีแต่มันจะเป็นรัฐบาลหรือการปกครองที่เราเลือก เองทำเองหรือเปล่าดูเหมือนเราจะไม่สนใจเท่าไรนักรัฐบาลที่ดีของเราบ่อยครั้งก็คือใครจะมาเป็นผู้ปกครองก็ได้ขอ ให้ดีก็แล้วกันเช่นแม้ในยุคประชาธิปไตยเราก็อดที่จะคิดถึงจอมพลสฤษดิ์ไม่ได้หลายคนพูดว่าถ้าได้ผู้นำที่เข้มแข็ง อย่างจอมพลสฤษดิ์ ไฟไหม้น้ำท่วมก็หมดไปได้ในวันเดียวบางครั้งเราก็อดคิดถึงคุณอานันท์ปันยารชุนไม่ได้ หลังการรัฐประหารปี 2534เรามีนายกรัฐมนตรีที่คนกรุงเทพพอใจซึ่งความพอใจนั้นแสดงออกมากที่สุดตอนที่คุณ อานันท์ได้รับการแต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรีในครั้งที่สองแม้ว่าท่านจะไม่ได้มาจากการเลือกตั้งเลยก็ตาม ความหมายของคำว่า good governance, good governmentและ self government หรือกระแสเรื่องธรรมรัฐที่พูดกันอยู่เวลานี้ศัพท์ในภาษาอังกฤษของมันก็คือ good governanceคำว่า governance ต่างกับ government อยู่พอสมควร แต่คำว่า goodก็คือดีคนยังชอบ goodผมเคยถามนักศึกษาของผมว่าเขา ต้องการอะไรในชีวิตเขาก็จะตอบหลายอย่างเช่นอยากจะมีอาชีพที่มั่นคงถามต่อไปว่าอาชีพเช่นว่านี้จะได้มา อย่างไร เขาก็จะตอบว่าโดยการศึกษาถามต่อว่าการศึกษาที่ดีจะได้มาอย่างไรถามตอบอย่างนี้สักสองสามครั้ง ก็จะออกมาจากปากเขาเองว่ารัฐบาลต้องทำโน่นทำนี่รัฐต้องเพิ่มอะไรลดอะไรต้องเปลี่ยนกองนั้นให้เป็นกรมหรือ ยุบกรมสองกรมเข้าด้วยกันหรือรัฐต้องเพิ่มซีให้กับคนทำงานตรงนั้นตรงนี้ต่างๆนานาถามต่อไปว่านอกจากอาชีพ ที่ดีแล้วคุณยังอยากได้อะไรอีกบางคนอยากจะได้สิ่งแวดล้อมที่ดีถามว่าสิ่งแวดล้อมที่ดีจะได้มาอย่างไรคำตอบก็ คือสิ่งแวดล้อมที่ไม่ดีเวลานี้เป็นเพราะรัฐบาลไม่ทำอย่างนั้นอย่างนี้และถามว่าสิ่งแวดล้อมที่ดีจะได้มาอย่างไรก็จะ ได้คำตอบว่ารัฐบาลต้องทำอย่างนั้นอย่างนี้เช่นบางคนเสนอให้มี (ตำแหน่ง)สิ่งแวดล้อมจังหวัดซึ่งเป็นราชการ ส่วนภูมิภาคด้วยเหตุว่ากระทรวงวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีปัจจุบันไม่มีราชการส่วนภูมิภาค ข้อเรียกร้องของคนไทยมักวนเวียนอยู่ที่ว่าจะสร้าง good government (รัฐบาลและการปกครองที่ดี)ได้อย่างไร เน้นที่ good แต่ไม่ได้เน้นที่ selfในวันหนึ่งๆเรามีปัญหาเรื่อง goodหรือเรื่อง selfมากมายผมขอยกตัวอย่าง วรรณคดีเรื่องขุนช้างขุนแผนซึ่งนางพิมมีผู้ชายให้เลือกสองคนขุนแผนกับขุนช้างขุนแผนนี่นางพิมรักเป็นเพราะ อะไรก็ไม่ทราบ อาจจะรูปหล่อ รบเก่งปากหวานนางพิมรักแต่แม่ของนาพิมดูเหมือนจะชื่อนางศรีประจันเธอสอน ลูกว่า “แต่งกับขุนช้างดีกว่าลูก” “เอ๋ขุนช้างดีกว่าขุนแผนตรงไหน”นางพิมถามแม่นางพิมอาจบอกว่า “ถึงหนูไม่รัก ไม่ชอบขุนช้างแต่แม่ว่าเขาจะเป็นผัวหนูได้ดีกว่าขุนแผนคนหัวล้านขี้เหร่มักจะรักลูกรักเมียไม่เจ้าชู้หรอกเขาขยัน ขันแข็งค้าขายดี อีกสักพักก็จะรวยและเขาก็จะรักหนูมั่นคงกับหนูไม่มีนอกไม่มีในไม่มีน้อย” นางพิมพิลาไลยในกรณีนี้ถูกเสนอสองทางเลือกทางเลือกหนึ่งคือ good governmentแม่เป็นคนตัดสินให้และต่อ มาก็พบว่าขุนแผนดีกว่าขุนช้างจริงๆกรณีนี้แม่ตัดสินใจให้ลูกสาวเพื่อผลประโยชน์ของลูกสาวได้ดีกว่าที่ลูกสาวตัด สินใจโดยตัวเองแต่ถ้าลูกสาวตัดสินใจโดยตัวเองที่จะรักขุนแผนก็เป็นทางเลือกที่สองคือเป็น self government แต่ self governmentนั้นจะได้ good governmentหรือเปล่าไม่แน่ผลที่จะเกิดจากอะไรที่เธอทำเองมันจะดีกับตัว เธอหรือเปล่ามันไม่แน่นางพิมเลือกขุนแผนเองเป็น self governmentแต่จะเป็น good governmentหรือเปล่าไม่ แน่ใจและถ้าเราศึกษาเรื่องขุนช้างขุนแผนทั้งหมดจะเห็นว่าในที่สุดมันเป็น bad governmentคือในที่สุดนางพิม และขุนแผนแยกกัน ส่วนนางศรีประจันผมคิดว่าเธอทำ good governmentให้ลูกคือถึงแม้ลูกไม่ได้เลือกเองแต่แม่ เลือกให้ลูกทำเพื่อลูก ประชาธิปไตยก็มีเรื่องทำนองนี้คือถ้าถามว่าประชาธิปไตยคืออะไรเราจะตอบเป็นสูตรแบบลินคอล์นว่าเป็นการ ปกครองของประชาชนโดยประชาชนเพื่อประชาชนโดยที่พวกเราไม่ค่อยได้คิดว่า “โดย”กับ “เพื่อ”มันต่างกันอย่าง ไรผมเคยถามนักศึกษาว่าระหว่าง “โดยประชาชน”กับ “เพื่อประชาชน”อันไหนสำคัญกว่ากันผมพบว่าคนไทย ส่วนใหญ่จะตอบว่าเพื่อประชาชนสำคัญกว่าจริงๆแล้วถ้าดูจากความคิดประชาธิปไตยของตะวันตก “โดย”สำคัญ กว่า เพราะว่า “โดย”มันคือ self governmentคือทำอะไรโดยเราเป็นรัฐบาลของเราทำอะไรโดยตัวเราเป็นเรื่อง ของเราแต่ว่า “โดย”มันจะ “เพื่อ”หรือเปล่านี่เป็นปัญหาไม่จำเป็นว่าเราจะทำอะไรโดยตัวเราเองแล้วมันจะเป็นไป “เพื่อตัวเราเอง”จริงๆขึ้นอยู่กับว่าเรามีความรู้ความเข้าใจเห็นโลกกว้างแค่ไหนมีความสามารถแค่ไหนถ้าเราทำ อะไรเราเองแล้วอยากให้ดีด้วยเราต้องยกระดับตนเองแต่ถ้าเราไม่ยกระดับตัวเองเลยไม่มีความรู้ไม่มีความกล้า หาญผลออกมาก็อาจจะไม่ใช่เพื่อตัวเราอาจเป็นโทษด้วยซ้ำการทำอะไรโดยตัวเราเป็นหัวใจสำคัญของ ประชาธิปไตย แต่ประชาธิปไตยไม่ได้อยู่โดยตัวมันเองมันต้องอยู่โดยผลงานของมันด้วยเมื่ออยู่โดยผลงานด้วยเราก็ต้องพยายาม ทำ “โดย”ให้ออกมาเป็น “เพื่อ”ให้มากที่สุดเท่าที่จะทำได้แต่เราต้องไม่ไปหลงกับคำว่า “เพื่อ”และก็ทิ้ง “โดย”เราดู จะเข้าใจในประเด็นนี้ถ้าคิดถึงเรื่องการสอนลูกเดี๋ยวนี้พวกเราสอนลูกโดยพยายามให้ลูกตัดสินใจด้วยตัวเองมากขึ้น ลดความเชื่อว่าคุณพ่อรู้ดีคุณแม่รู้ดีลงไปบ้าง “ลูกตัดสินใจเองเถอะลูกอยากจะเรียนอะไรจะเรียนพยาบาลก็เรียน ไปแม้แม่คิดว่าหนูควรจะเรียนหมอเพราะคะแนนหนูถึงแต่ถ้าหนูมีจิตใจอยากจะเป็นฟลอเรนซ์ไนติ้งเกลก็เป็นเรื่อง ของหนูเอง”หนูคนนั้นท้ายที่สุดก็ตัดสินใจเลือกเรียนพยาบาล แต่ในอดีตมันอีกอย่างเราเลี้ยงลูกจนกระทั่งลูกอายุยี่สิบก็ยังเห็นเป็นเด็กอายุสี่สิบก็ยังเห็นเป็นเด็กใกล้ๆจะห้าสิบก็ ยังเป็นเป็นเด็กเป็นการดูแลแบบผู้ใหญ่ทำ “เพื่อเด็ก”เรื่องนี้ไม่ได้ไกลตัวผมเท่าไรผมเองก็ตกอยู่ในสภาพนี้แม้ กระทั่งทุกวันนี้คุณแม่ผมอายุท่านใกล้ๆจะแปดสิบท่านเห็นผมเป็นเด็กบ่อยๆผมจะผูกเน็คไทสีอะไรจะใส่รองเท้าคู่ ไหนจะออกจากบ้านเวลาใดและจะกลับบ้านเวลาใดควรจะไปต่างจังหวัดหรือไม่ควรจะไปต่างประเทศหรือไม่ควร จะกินไข่กี่ฟองคุณแม่มักจะคิดแทนผมหมดและผมเถียงไม่ค่อยได้เสียด้วยกระทั่งผมเลี้ยงลูกอย่างไรคุณแม่ผมยังมี ความเห็นเลยท่านรู้สึกว่าผมตามใจลูกมากเกินไปท่านเกรงว่าลูกจะ “ขึ้นหัว”ผมในอนาคตผมเลี้ยงลูกนี่ผมต่อสู้กับ ลูกและก็สู้กับพ่อกับแม่ของผมด้วยบางครั้งผมนึกขำขึ้นมาเออผมเป็นคณบดีแล้วนะแม่ยังมาสอนผมเรื่องอะไร แบบนี้อีกเรอะแม่ก็จะบอกว่า “แม่อาบน้ำร้อนมาก่อนแม่รู้แกไม่มีทางรู้เท่าแม่แกทำอย่างที่แม่บอกแล้วมันจะดี เอง” เพราะฉะนั้นถ้าจะส่งเสริมการปกครองตนเองต้องเห็นว่าการทำอะไรเองมันดีในตัวของมันเองการที่เราได้ตัดสินใจ และทำอะไรด้วยตนเองมันจะผิดจะถูกไม่เป็นไรเพราะมันดีในตัวของมันเองดีกว่าให้คนอื่นมาตัดสินใจให้ดีกว่าให้ คนอื่นมาทำอะไรให้ผมจึงได้บอกในตอนเริ่มต้นว่ากระบวนการประชาสังคมก็ดีขบวนการประชาสังคมก็ดีขบวน การพลเมืองก็ดีชี้ให้เห็นอะไรใหม่ๆในประเทศไทยที่ใช้คำว่าใหม่ๆเพราะเราอยู่ในระบบอุปถัมภ์ที่ทำอะไรเพื่อ ประชาชนหรือให้ประชาชนมานานแล้ว ในวันนี้ผมจะเล่าเรื่องแนวคิดในการปกครองตนเองในตะวันตกแต่ก่อนที่จะพูดต่อไปขอทำความเข้าใจก่อนว่า ทำไมต้องศึกษาเรื่องตะวันตกคำตอบก็คือเพราะเรารับเอาความเป็นประชาธิปไตยเรารับเอาความคิดเรื่องสมัย ใหม่เรื่องเสรีนิยมเรื่องเสรีภาพและเรื่องอะไรต่างๆของตะวันตกมามากมากจนกระทั่งเราปฏิเสธการศึกษาเรื่อง ตะวันตกไม่ได้เราะจะรู้เรื่องของตัวเราได้โดยไม่ใช้ความคิดของตะวันตกเลยเป็นไปไม่ได้เพราะระบบกฎหมายเราก็ เป็นระบบกฎหมายตะวันตกเราเรียนหนังสือกันมานี้ก็เรียนโดยได้รับอิทธิพลของตะวันตกวิชาคณิตศาสตร์วิทยา ศาสตร์วิชาสังคมศาสตร์มนุษยศาสตร์กระทั่งศาสนาที่เราเรียนก็เป็นความคิดแบบตะวันตกอีกเหตุผลหนึ่งที่อยาก เอาเรื่องตะวันตกมาพูดก็เพราะว่าเราเข้าใจตะวันตกกันแคบๆมักจะเข้าใจอย่างง่ายๆว่าตะวันตกหมายถึงส่งเสริม ให้คนเห็นแก่ตัวให้คนเป็นปัจเจกบุคคลให้เป็นคนที่ไม่เอาประชาคมให้เป็นคนที่ไม่เอาประชาสังคมไม่เอาส่วนรวม ไม่ชอบจริยธรรมไม่ชอบคุณธรรมต่างๆสิ่งที่พูดมานี้มันมีอยู่ในความคิดตะวันตกจริงอย่างที่เราเข้าใจแต่มันก็ไม่ใช่ ทั้งหมดของความคิดตะวันตก แนวคิดของตะวันตกในเรื่องประชาธิปไตย ความคิดตะวันตกมีหลายค่ายและมีหลายยุคบางค่ายบางยุคมันเป็นชุมชนมากการคิดแบบชุมชนไม่ใช่มีเฉพาะใน ตะวันออกในยุคกลางประมาณศตวรรษที่ 4-15ยุโรปเป็นชุมชนมากแทบจะไม่มีความเป็นปัจเจกชนในยุคนั้นเขา ไม่ถามว่าคุณทำอะไรคุณคิดอะไรเขาจะถามคุณก่อนว่าคุณเป็นสมาชิกของกลุ่มใดซึ่งกลุ่มในที่นี้หมายถึงฐานันดร ก็ได้ หมายถึงสมาคมวิชาชีพก็ได้หมายถึงมหาวิทยาลัยก็ได้หมายถึงเมืองก็ได้และการแต่งตัวการใช้กฎหมายการ เสียภาษีการประพฤติตนในสังคมล้วนถูกกำหนดจากการที่คุณเป็นสมาชิกขององค์กรไหนองค์กรเหล่านี้หรือกลุ่ม เหล่านี้สำคัญกว่าปัจเจกบุคคลแม้กระทั่งพ่อค้าวานิชในยุคกลางก็ใช่พ่อค้าอย่างในยุคปัจจุบันที่จะตั้งราคาสู้กัน อย่างไรก็ได้ใครขายถูกกว่าก็จะซื้อจากคนนั้นโดยไม่มีจริยธรรมไม่มีศีลธรรมครั้งหนึ่งในตะวันตกไม่เป็นอย่างนี้ ในยุคกลางพ่อค้าตะวันตกต้องอยู่เป็นอาชีวสมาคมซึ่งอาชีวสมาคมมีหน้าที่รอบด้านเช่นต้องกำหนดราคาสินค้า และกำหนดปริมาณสินค้างานสองอย่างนี้ปัจจุบันเป็นหน้าที่ของรัฐบาลแต่ในยุคนั้นอาชีวสมาคมเป็นผู้ดูแลเอง อาชีวสมาคมยังดูแลการฝึกงานวิชาชีพให้แก่สมาชิกใหม่ๆด้วยในปัจจุบันก็ต้องไปโรงเรียนฝึกอาชีพโรงเรียนของ กรมอาชีวศึกษาเป็นต้นแต่ในยุคนั้นต้องไปฝึกกับอาชีวสมาคมอาชีวสมาคมยังทำหน้าที่เหมือนกับปอเต็กตึ้งด้วย เวลาสมาฃิกในอาชีพนั้นตายหรือว่าพิการหรือว่าสูญเสียลูกเต้าสูญเสียพ่อแม่อาชีวสมาคมจะสนับสนุนด้านการเงิน ช่วยทำศพช่วยเลี้ยงดูลูกที่ยังเด็กอยู่หรือช่วยดูแลพ่อแม่แก่ๆที่ยังเหลืออยู่ให้ก็เป็นเหมือนสมาคมสงเคราะห์ สวัสดิการไปในตัวนอกจากนั้นอาชีวสมาคมในยุคนั้นยังทำหน้าที่อบรมสั่งสอบจริยธรรมจรรยาบรรณศาสนาให้แก่ สมาชิกของอาชีวสมาคมด้วยเพราะฉะนั้นพอค้าวานิชในยุคกลางมันมีลักษณะรอบด้าน (ลักษณะ Holiam)อย่างที่ พวกเราชอบพูดกันในเวลานี้ในยุคกลางมันเคยมีมาแล้ว อยากเชิญชวนให้พวกเรามาดูกันสักนิดว่าความคิดของตะวันตกที่พูดถึงการปกครองตนเองคร่าวๆมีอะไรบ้างและ การปกครองตนเองนี้ก็คือการปกครองแบบประชาธิปไตยนั่นเองมันมีมาสามยุคด้วยกันในตะวันตกเริ่มตั้งแต่ ประชาธิปไตยกรีก-ประชาธิปไตยโรมันประชาธิปไตยกรีกเก่าที่สุดประมาณ 2,500ปีเท่ากับอายุศาสนาพุทธแรก เกิดเมืองสำคัญที่สุดของกรีกในการปกครองคือเมืองเอเธนส์ยุคที่สองคือประชาธิปไตยยุคกลางที่ผมพูดเกริ่นมา นิดหนึ่งเมื่อกี้นี้ประมาณศตวรรษที่ 11-15และประชาธิปไตยยุคใหม่ก็ตั้งแต่ศตวรรษที่ 18จนถึงปัจจุบัน ประชาธิปไตยในยุคใหม่เป็นประชาธิปไตยที่คำว่า “โดยตนเอง”หมายถึงไม่ต้องไปทำเองแต่ใช้วิธีการเลือกผู้แทน เพื่อจะได้ผู้แทนไปทำหน้าที่แทนเรานี่เป็นประชาธิปไตยยุคใหม่มันยังเป็นโดยตนเองแต่มีความหมายแค่เพียงว่า เราเลือกผู้แทน เราควบคุมผู้แทน เราประท้วงผู้แทนเราม็อบผู้แทนเราด่ารัฐบาลเราประท้วงรัฐบาลเราสู้กับรัฐบาล อะไรก็ตาม แต่ประเด็นสำคัญคือเราไม่ได้เป็นรัฐบาลเองเราไม่ได้ดูแลตัวเองเราไม่ได้ปกครองตนเองจริงๆ ผู้ปกครองส่วนใหญ่ก็คือนักการเมืองกับข้าราชการหน้าที่ของเราก็คือทำอย่างไรจึงจะได้ข้าราชการและนักการเมือง ที่ดีเพื่อจะให้พวกเขาออกนโยบายที่ดีซึ่งนโยบายที่ดีก็คือนโยบายที่รับใช้เรามากๆให้ประโยชน์เรามากๆให้ ประโยชน์คนที่ไม่เคยได้ประโยชน์ให้ประโยชน์กับคนที่อยู่ห่างไกลอย่างซื่อสัตย์สุจริตไม่มีคอรัปชั่นทำการอย่าง โปร่งใสต่างๆทั้งหมดนี้เป็นเรื่องของการปฏิรูปการเมืองหรือปฏิรูประบบราชการประเด็นอยู่ที่ว่าทำอย่างไรจะให้ ประชาธิปไตยแผนใหม่ซึ่งเป็นประชาธิปไตยแบบใช้อำนาจผ่านตัวแทนคำว่า self (โดยตัวเรา)สำหรับ ประชาธิปไตยยุคใหม่หมายถึงเราไปเลือกผู้แทนด้วยตนเองอันนี้ผมคิดว่าเรามีอยู่มากพอสมควรเราไม่ต้องไปส่ง เสริมมากก็ได้แต่ที่เป็นหัวใจของประชาธิปไตยจริงๆผมว่าคือการปกครองตนเองในความหมายที่เราเข้าไปช่วยทำ อะไรให้กับสาธารณะ (Public)ผมคิดว่าเรื่องประชาคมและพลเมืองก็จัดอยู่ในความคิดแบบนี้คือเราจะเข้าไปทำ ประโยชน์ให้กับส่วนรวมให้กับชุมชนให้กับท้องถิ่นให้กับอาชีพของเราอย่างไร ผู้เขียน : ดร.อเนก เหล่าธรรมทัศน์ คณบดีคณะรัฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์