วัฒนธรรมพลเมือง ลงทะเบียนเข้าร่วมงานสัมมนา รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ. 2540 และต่อมาคือฉบับ พ.ศ. 2550 ได้ขยายบทบาทของประชาชนจากที่เคยเป็นเพียง “ผู้ดู” มาสู่การเป็น “ผู้มีส่วนร่วม” ทำให้ประชาชนกลายเป็น “พลเมือง” เต็มขั้น เช่น ให้อำนาจในการใช้สิทธิเข้าชื่อเพื่อขอแก้ไขรัฐธรรมนูญ เสนอร่างกฎหมาย หรือถอดถอนนักการเมืองและข้าราชการระดับสูง นอกจากนั้นยังได้ขยายสิทธิของชุมชนให้เรียกร้องหน่วยราชการให้ปฏิบัติหรือไม่ให้ปฏิบัติในเรื่องที่ขัดแย้งกับสิทธิชุมชนในท้องถิ่น อีกทั้งยังสามารถลงประชามติในเรื่องที่เกี่ยวข้องกับชุมชนของตนเองได้ แต่เพราะคนไทยส่วนใหญ่ยังขาดความเข้าใจในความเป็นพลเมือง เนื่องจากในอดีตที่ผ่านมายังไม่เคยมีการวางยุทธศาสตร์การพัฒนาวัฒนธรรมด้านการเมืองที่ครอบคลุมมิติต่างๆ อย่างครบถ้วน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในเรื่องของ “วัฒนธรรมการเมือง” ที่เป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมของสังคมที่สร้าง ความรู้ ความคิด และทักษะในการมีส่วนร่วมทางการเมืองของพลเมือง ในอดีต ตั้งแต่หลังสงครามโลกครั้งที่สองจนถึง พ.ศ. 2521 เคยมีการสอนวิชาหน้าที่พลเมืองและศีลธรรมในโรงเรียน แต่เพราะช่วงเวลานั้น การปกครองประเทศยังไม่เป็นประชาธิปไตยเต็มรูปแบบ มีหลายช่วงเวลาที่มีการทำปฏิวัติรัฐประหาร ประเทศถูกปกครองโดยรัฐบาลเผด็จการทหาร ไม่มีการเลือกตั้ง ไม่มีพรรคการเมือง ไม่มีการพูดถึงสิทธิและเสรีภาพในทางการเมือง การเรียนการสอนวิชาหน้าที่พลเมืองจึงเป็นไปด้วยความเบื่อหน่ายทั้งกับผู้สอนและผู้เรียนจนกระทั่งวิชานี้ถูกล้มเลิกและผนวกเข้าไปในวิชาสร้างเสริมประสบการณ์ชีวิตซึ่งบูรณาการวิชาสังคมศึกษาและวิทยาศาสตร์เข้าด้วยกันใน พ.ศ. 2521 โดยในระดับมัธยมศึกษานั้น ได้สอนในเรื่องของระบบการปกครองในระบอบประชาธิปไตยที่เน้นหนักไปในการอธิบายหลักการ แนวคิด แม้จะมีการจัดกิจกรรมส่งเสริมความรู้ทักษะบ้าง เช่น จัดให้มีสภานักเรียนในโรงเรียน แต่ก็ยังไม่เพียงพอ ทั้งนี้เพราะ การสร้างวัฒนธรรมการเมืองหรือวัฒนธรรมพลเมือง จะต้องสร้างทั้งในและนอกห้องเรียน โดยเป็นการสร้างในแบบของการอบรมบ่มนิสัยในสภาพแวดล้อมจริง ตั้งแต่ในบ้าน ครอบครัว โรงเรียน หมู่เพื่อนฝูง ชุมชน สถานที่ทำงาน ไปจนถึงสังคมและประเทศชาติ โดยมีพ่อแม่ ครูอาจารย์ ญาติ เพื่อน ผู้ปกครอง ผู้บังคับบัญชา ลูกน้อง และที่สำคัญคือนักการเมือง เป็นตัวอย่าง หรือ “Role-model” ที่ดี ในสังคมไทยมีจุดแข็งและจุดอ่อนหลายประการ เช่น มีจุดอ่อนในเรื่องการขาดวินัย ขาดการเคารพต่อกติกาของบ้านเมือง การเห็นแก่ประโยชน์ส่วนตน ไม่คำนึงถึงประโยชน์ส่วนรวม ขาดความรับผิดชอบ สิ่งเหล่านี้มีส่วนในการหล่อหลอมวัฒนธรรมพลเมืองหรือวัฒนธรรมการเมืองไทยให้กลายเป็นแบบ “ศรีธนญชัย” คือ หาช่องโหว่ในตัวบทกฎหมายเพื่อที่จะกระทำผิดโดยไม่คำนึงถึงศีลธรรมหรือจริยธรรม ดังเห็นได้จากการมีระบบอุปถัมภ์ทางการเมือง การซื้อเสียงเลือกตั้ง การทุจริตคอร์รัปชั่นทั้งในทางตรงและทางนโยบาย การจะปรับเปลี่ยนสังคมไทยให้มีมาตรฐานใหม่ตาม วัฒนธรรมการเมืองหรือวัฒนธรรมพลเมือง ที่พึงประสงค์จึงไม่ใช่เรื่องง่าย หรืออาจจะเป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ เพราะทุกคนในสังคมจะต้องปรับเปลี่ยนพฤติกรรมของตนเอง แต่สิ่งหนึ่งที่พึงทำได้ คือ การอบรมสั่งสอนเด็กรุ่นต่อไปให้มีวัฒนธรรมพลเมืองที่ดี โดยการบรรจุเรื่องของ วัฒนธรรมพลเมือง เข้าไปในหลักสูตรการเรียนตั้งแต่อนุบาลจนถึงอุดมศึกษา รวมถึงในหลักสูตรการศึกษานอกห้องเรียน แต่ก่อนที่จะมีการออกแบบหรือจัดทำหลักสูตรและเครื่องมือเหล่านั้น จะต้องมีการตรวจสอบก่อนว่าปัจจุบันนี้มีการเรียนการสอนอะไรและอย่างไรแล้วบ้างในแต่ละระดับ และสอบถามความเห็นของผู้สอนว่าเพียงพอหรือยัง หากยัง ต้องการจะเพิ่มเรื่องอะไร และเพิ่มอย่างไร ด้วยเหตุผลนี้ สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ จึงร่วมมือกับคณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาลัยรังสิต จัดการสัมมนาเชิงปฏิบัติการ เรื่อง “วัฒนธรรมพลเมือง” ในวันอังคารที่ 14 ตุลาคม 2551 ระหว่างเวลา 08.30 น. ถึง 16.30 น. ณ ห้องประชุมอาคารอาทิตย์ อุไรรัตน์ มหาวิทยาลัยรังสิต อธิการบดี มหาวิทยาลัยรังสิต ดร.อาทิตย์ อุไรรัตน์ กล่าวเปิดงานว่า การสร้างวัฒนธรรมพลเมืองหรือวัฒนธรรมการเมืองที่ถูกต้องให้สังคมไทยเป็นเรื่องยากและลึกซึ้ง วันนี้บ้านเมืองบอบช้ำเสียหายมาก เพราะเราเป็นนิติรัฐแบบศรีธนญชัย คือคอยแต่จะเลี่ยงกฎหมาย เมื่อพูดถึง “ธรรมาภิบาล” คนไทยไม่เข้าใจเพราะเคยชินกับการโกง การทุจริตคอร์รัปชั่นเพื่อแสวงหาผลกำไรให้แก่ตนเองและพวกพ้อง บางอาชีพขาดจริยธรรมมากเพราะสอนกันมาตั้งแต่เรียนจบว่าคนเก่งต้องไปรับราชการในท้องที่ที่มีผลประโยชน์มากจะได้ร่ำรวยเร็ว การทุจริตลุกลามไปถึงการเมือง การเลือกตั้ง ต้องแก้ไขกันใหม่เริ่มจากเด็กเล็กๆ ให้มีวัฒนธรรมพลเมือง การเรียนสามารถทำได้ในระบบ ในห้องเรียน และนอกระบบ ซึ่งสื่อมวลชนมีบทบาทสำคัญมากในการสอนวัฒนธรรมพลเมืองนอกห้องเรียนและนอกระบบ นอกจากนั้น ครูก็มีความสำคัญยิ่งเช่นกัน วันนี้จึงเป็นจุดเริ่มต้นที่ดีของการทำเรื่อง วัฒนธรรมพลเมือง เพื่อให้มีการปฏิรูปสังคมไทยในอนาคต ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช และ ดร.อาทิตย์ อุไรรัตน์ ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ประธานสถาบันนโยบายศึกษา แสดงปาฐกถาพิเศษว่า การสร้างวัฒนธรรมพลเมืองทำได้ 3 วิธี คือ หนึ่ง เกิดโดยธรรมชาติจากการสั่งสมมาเป็นเวลานานในสังคม เช่น ประเทศอังกฤษ สอง เกิดจากการสร้างโดยรัฐ เช่น เยอรมันหลังสงครามโลกครั้งที่สองที่เห็นผลร้ายของวัฒนธรรมพลเมืองแบบเก่าที่เอื้อต่อลัทธิเผด็จการ และสาม เกิดจากสถานการณ์จริงที่ทำให้เกิดการเรียนรู้และตระหนัก ซึ่งหวังว่าประเทศไทยจะเป็นเช่นนี้ในอนาคตอันใกล้ อย่างไรก็ตาม การสร้างวัฒนธรรมพลเมืองต้องใช้เวลาและความอดทน แต่ก็ต้องทำเพราะเป็นรากฐานสำคัญทางการเมืองที่ให้ประชาชนมีส่วนร่วม สังคมไทยเคยชินกับสังคมแบบไพร่ฟ้า คือประชาชนไม่มีส่วนร่วม มีหน้าที่เพียงรับคำสั่งอย่างเดียว การจะเปลี่ยนต้องปลูกฝัง กล่อมเกลา สั่งสอน โรงเรียนเป็นสถาบันที่สามารถทำเรื่องนี้ได้โดยครูเป็นผู้ถ่ายทอด การศึกษาต้องนำสังคมในการสร้างคุณค่าการเป็นพลเมือง ในสหรัฐฯ มีการสอนวิชาวัฒนธรรมพลเมืองในหลายโรงเรียน และยังมีการสอนโดยช่องทางอื่นนอกโรงเรียน ผ่านสื่อมวลชน เอ็นจีโอและการจัดกิจกรรมต่างๆ อย่างไรก็ตาม วัฒนธรรมพลเมืองในสังคมประชาธิปไตยสร้างยากที่สุด เพราะทุกคนเป็นปัจเจกบุคคล แต่หากสร้างได้ ก็จะสร้างพลเมืองที่มีการไตร่ตรอง ตัดสินใจหาเหตุผล มากกว่าเชื่อตามคำบอกเล่า ประชาธิปไตยจะเกิดผลดีเมื่อประชาชนไว้วางใจและมีศรัทธาต่อกัน การเลือกตั้งเป็นส่วนหนึ่งของระบอบประชาธิปไตย มีพื้นฐานมาจากการที่ทุกคนมีสิทธิเท่าเทียมกันในการเลือกตัวแทนเข้าไปทำหน้าที่ในสภานิติบัญญัติ วัฒนธรรมพลเมืองคือการมีเหตุผลในการเลือกตัวแทน จะมีเหตุผลได้หากมีการรับฟัง รับรู้ข้อมูล หาข้อเท็จจริงทั้งเรื่องการเมือง สังคม เศรษฐกิจ ครอบครัวไทยไม่ถูกสอนให้ลูกโตขึ้นเป็นพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย เพราะพ่อแม่ต้องการให้ลูกเชื่อฟังคำสั่งโดยการใช้อำนาจ เมื่อเข้าสู่การเมืองก็นิยมการออกคำสั่งและรับคำสั่ง จึงเป็นเผด็จการ หลังสงครามโลกครั้งที่สอง ประเทศเยอรมันพบว่าวัฒนธรรมที่เชื่อฟังคำสั่งผู้นำทำให้ประเทศชาติเสียหายร้ายแรง จึงเริ่มปรับเปลี่ยนวัฒนธรรมพลเมืองใหม่ รัฐบาลให้เงินพรรคการเมืองไปให้การศึกษาเรื่องการเมืองแก่ประชาชน และต่อมาได้ขยายความช่วยเหลือนี้ออกไปในต่างประเทศผ่านทางมูลนิธิต่างๆ สังคมไทยยังไม่ตระหนักเรื่องการเรียนการสอนวัฒนธรรมพลเมือง เข้าใจว่าคือการเลือกตั้ง เห็นได้จากนำไปสอนในโรงเรียนโดยการเลือกสภาโรงเรียนแต่ไม่สอนเรื่องอื่นๆ เช่น เมื่อจะดำเนินการเรื่องใดหรือออกระเบียบปฏิบัติใดที่มีผลกระทบก็ให้ถามความเห็นนักเรียนก่อน ถ้าไม่เห็นด้วยแต่มีเหตุผลดีก็อาจจะยกเลิกได้ โรงเรียนไม่ควรจะมีแต่คำว่า “อย่า” เพียงอย่างเดียวตลอดเวลา เพราะนักเรียนจะหงอ หงอย ไม่กล้าแสดงความคิดเห็น เช่นกัน วัฒนธรรมพลเมืองของผู้นำต้องรู้จักการขอโทษเมื่อตนผิด เหตุการณ์ 14 ตุลา 6 ตุลา และพฤษภา 35 ทำให้ประชาชนเกิดจิตสำนึกทางการเมืองแต่เป็นเพียงช่วงเวลาสั้นๆ หลังจากนั้นไม่นานคนก็ลืม ประชาชนไม่ได้ถูกกล่อมเกลามาแต่เด็กว่าบ้านเมืองเป็นเรื่องของเรา ขณะนี้ปรากฏการณ์การชุมนุมของพันธมิตรประชาชนเพื่อประชาธิปไตยกำลังสร้างจิตสำนึกใหม่ ที่มองด้านหนึ่งได้ว่าสร้างผลกระทบทำให้ประชาชนต้องการมีส่วนร่วมและมีโอกาสแสดงออกทางการเมือง ซึ่งอาจจะเป็นวัฒนธรรมการเมืองใหม่ก็ได้ ดร.วิชัย ตันศิริ และ รศ.วิทยากร เชียงกูล (จากซ้าย) คุณทิพย์พาพร ตันติสุนทร, คุณสุชาติ วงศ์สุวรรณ, ดร.วิชัย ตันศิริ ดร. วิชัย ตันศิริ ผู้เขียนหนังสือ “วัฒนธรรมพลเมือง” กล่าวว่า จะพัฒนาการเมืองไทยต้องทำ 3 ด้าน คือ หนึ่ง ปรับเงื่อนไขเศรษฐกิจ-สังคมให้ทุกคน “เกือบ” เท่าเทียมกัน สอง ปรับโครงสร้างการปกครองให้เหมาะกับวัฒนธรรมไทยและสากล สาม ฝึกฝนประชาชน จากนั้นได้บรรยายถึงรูปแบบประชาธิปไตยทั้ง 5 แบบ [Authoritarian, Judicial, Pluralist, Unity, Strong] โดยยกแนวคิดสัญญาประชาคม [Social Contract] ของ John Locke (ค.ศ. 1632-1704) และเจตนารมณ์ทั่วไป [General Will] ของ Jean-Jacque Rousseau (ค.ศ. 1712-1778) ให้เห็นถึงวิวัฒนาการของ Strong Democracy ที่มีหลักว่า พลเมืองต้องมีความรับผิดชอบ มีวินัย เคารพสิทธิผู้อื่น ไม่ทำผิดกฎหมาย มีจริยธรรม และมีส่วนร่วมทางการเมือง ต้องฝึกฝนสิทธิพลเมืองโดยการมีส่วนร่วมทางการเมือง และการเมืองที่ประชาชนมีส่วนร่วมคือการปกครองตนเอง มีส่วนร่วมในกิจกรรมสาธารณะ จากระดับชุมชนถึงระดับชาติ ที่ผ่านมาสังคมไทยสอนกันผิดๆ ว่า การเมืองคือเรื่องของผลประโยชน์และความขัดแย้ง ต้องสอนใหม่ว่าการเมืองคือการร่วมมือกัน เมื่อสังคมหรือชุมชนมีความแตกแยกต้องสมานฉันท์โดยการแสวงหา core value หรือ public interest ร่วมกัน การสอนวิชาพลเมืองศึกษา คือการสร้างค่านิยมวัฒนธรรมพลเมืองในเรื่องการมีส่วนร่วม โดยภาคปฏิบัติมุ่งเน้นให้รู้ว่าผลประโยชน์สาธารณะอยู่ตรงไหน เพื่อจะไม่ชื่นชมการทุจริตคอร์รัปชั่น การให้ความรู้ทางการเมืองจึงต้องประกอบด้วยความรู้ด้านกฎหมาย ความยุติธรรม สิทธิมนุษยชน หน้าที่พลเมืองและปัญหาการเมือง ท้ายที่สุดได้กล่าวว่า การเรียนวิชาพลเมืองศึกษาที่ได้ผลดีที่สุดคือการเรียนโดยการตั้งคำถามให้ผู้เรียนคิดตาม ดร.สุชาติ วงศ์สุวรรณ ที่ปรึกษาด้านพัฒนากระบวนการเรียนรู้ สพฐ. กล่าวว่า หลักสูตรสายสามัญมีการเตรียมนักเรียนให้เป็นคนดี มีปัญญา มีความสุข มีความเป็นไทย มีความสามารถในการคิด สื่อสาร รักชาติ ซื่อสัตย์สุจริต มีวินัย ใฝ่รู้ เหล่านี้ล้วนทำให้เป็นพลเมืองดี ในเรื่องประชาธิปไตยได้สอนให้มีความรู้ใน 3 มิติ คือ อุดมคติ วิถีชีวิต และระบบการเมือง โดยมีข้อปลีกย่อยเช่น การอยู่ร่วมกัน เคารพกัน รู้สิทธิและหน้าที่ เคารพกฎกติกา มีความรับผิดชอบ มีจิตสำนึกสาธารณะ เป็นต้นปัจจุบันทุกโรงเรียนในสังกัด สพฐ. ใช้หลักสูตรแกนกลางเดียวกัน และกำลังจะเปลี่ยนแปลงใหม่ในปี พ.ศ. 2552 เริ่มต้นที่โรงเรียนนำร่องแล้วจึงขยายออกไปยังทุกๆ โรงเรียน ดร.ทองอยู่ แก้วไทรฮะ ที่ปรึกษาผู้อำนวยการสำนักงานการศึกษานอกโรงเรียน กล่าวว่า วัฒนธรรมพลเมืองเป็นเรื่องของความคิด พลเมืองคือผู้เรียนรู้และเข้าใจเรื่องประชาธิปไตยอย่างแท้จริง การจัดการศึกษานอกโรงเรียนมีหลักสูตรเหมือนกับของสายสามัญ คือปลูกฝังให้ผู้เรียนมีความภูมิใจในประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมของชาติ มีวุฒิภาวะเข้าใจในปัญหาต่างๆ และสามารถคิดหาทางแก้ไขได้อย่างสร้างสรรค์และมีเหตุผล และในปี 2552 ก็จะมีการใช้หลักสูตรใหม่เช่นเดียวกับ สพฐ. รศ.วิทยากร เชียงกูล คณบดีวิทยาลัยนวัตกรรมสังคม ม.รังสิต กล่าวว่า หากประชาชนมีการศึกษา การเมืองก็จะดีขึ้น แต่ที่ผ่านมาการศึกษาล้มเหลวคือไม่สามารถผลิตคนที่มีคุณภาพได้ แม้รัฐจะทุ่มเทงบประมาณถึงร้อยละ 25 ของรายจ่ายงบประมาณประจำปีให้แก่กระทรวงศึกษาธิการมาเป็นเวลานานต่อเนื่องถึง 20 ปี แต่แรงงานเพียง 5 ใน 30 ล้านคนทั่วประเทศเท่านั้น ที่จบระดับอุดมศึกษา และส่วนใหญ่จบเพียงระดับประถม รากเหง้าของวัฒนธรรมไทยคือระบบอุปถัมภ์ เรานำระบบการศึกษาจากตะวันตกมาใช้ก็จริง แต่ความคิดผู้บริหารยังติดกับระบบอุปถัมภ์ ไม่ว่าจะเป็นในครอบครัวหรือที่ทำงาน ดังนั้นเราต้องช่วยกันสร้างการศึกษาและวัฒนธรรมใหม่ที่ทำให้ประชาชนคิดเป็น วิเคราะห์เป็น มีความฉลาดและมีจิตสำนึกแบบพลเมืองที่เห็นประโยชน์ส่วนรวมสำคัญกว่าประโยชน์ส่วนตัว มีใจกว้างรับฟัง เคารพสิทธิเสรีภาพของคนส่วนน้อยและปัจเจกบุคคลที่คิดแตกต่างแต่ไม่เป็นภัยต่อส่วนรวม เมื่อพลเมืองฉลาดและเข้มแข็ง คนไทยจะอยู่อย่างมีคุณภาพชีวิตและมีศักดิ์ศรี และประเทศไทยจะสามารถแข่งขันกับประเทศอื่นๆ ได้ ในภาคบ่ายเป็นการแบ่งกลุ่มเพื่อระดมสมอง โดยมีการตั้งคำถามให้แต่ละกลุ่มช่วยกันหาคำตอบว่า หลักสูตรปัจจุบันครอบคลุมเนื้อหาสาระในเรื่องของวัฒนธรรมพลเมืองแล้วหรือไม่ หากคิดว่ายัง ควรเพิ่มในเรื่องใด ผลปรากฏว่าแต่ละกลุ่มได้นำเสนอผลการระดมสมองดังนี้ กลุ่มอนุบาล เห็นว่า หลักสูตรในโรงเรียนอนุบาลปัจจุบันครอบคลุมทุกด้านแล้ว แต่อยากให้เพิ่มเรื่องการให้อภัย การแบ่งปัน การตรงต่อเวลา มีระเบียบวินัย มีความรับผิดชอบต่อตนเองและผู้อื่น บรรยากาศในห้องสัมมนา กลุ่มประถม มีความเห็นว่า ครอบคลุมแต่ยังไม่ชัดเจนในทางปฏิบัติเนื่องจากขาดเครื่องมือ เช่น การฝึกทักษะให้มีการคิดวิเคราะห์ สังเคราะห์ ใช้วิจารณญาณ หากมีหลักสูตรใหม่ อยากให้เน้นการปลูกจิตสำนึกสาธารณะ คิดถึงประโยชน์ส่วนรวม มีความรับผิดชอบ มีเหตุผล ตรงต่อเวลา มีระเบียบวินัย ยุติธรรม และเรื่องเศรษฐกิจพอเพียง และเห็นว่าครูต้องปฏิบัติตัวเป็นตัวอย่างอย่างจริงจัง ไม่มีปัญหา กลุ่มมัธยม เห็นว่า หลักสูตรปัจจุบันในกลุ่มสาระสังคมมีการบูรณาการให้นักเรียนมีใบงานแสดงความรับผิดชอบ ความเอื้ออาทร ฯลฯ แต่ก็ยังอาจจะไม่ครอบคลุมทั้งหมด เช่น เรื่องทักษะชีวิตและการบริหารจัดการ เป็นต้น และบางครั้งเป้าหมายยังไม่ชัดเจน จึงควรมีมาตรฐานกลาง กำหนดคุณลักษณะที่พึงประสงค์ ตัวชี้วัด ให้ทุกโรงเรียนนำไปใช้ โดยเน้นเรื่องจิตสำนึกสาธารณะและความรับผิดชอบ และควรเพิ่มเรื่องความสมานฉันท์ สันติวิธี และวิถีประชาธิปไตย ยอมรับความแตกต่าง แต่ไม่ต้องแตกแยก บรรยากาศในห้องสัมมนา กลุ่ม กศน. เห็นว่า หลักสูตรปัจจุบันครอบคลุมดีแล้ว แต่เวลาเรียนมีน้อย ควรขยายเวลา ให้นักศึกษาได้ปฏิบัติจริงโดยการทำกิจกรรมปัจจุบันให้เข้มข้นขึ้น เช่น ในกิจกรรมของยุวกาชาดและลูกเสือ ควรเน้นเรื่องการใฝ่เรียนรู้ เพิ่มการมีวินัย ซื่อสัตย์สุจริต สร้างหลักคิดทางการเมือง ร่วมแก้ปัญหาชุมชนและสาธารณะ ก่อนจบการสัมมนา ดร. วิชัย ตันศิริ ได้สรุปและฝากข้อคิดว่า เป็นหน้าที่ของทุกภาคส่วนในสังคม ไม่ว่าจะเป็นสถาบันการศึกษา สถาบันการเมือง องค์กรอิสระ และองค์กรภาคเอกชน ที่จะต้องสร้างวัฒนธรรมพลเมืองเพื่อให้เด็กและเยาวชนเติบโตเป็นพลเมืองที่ดี