สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การให้การศึกษาทางการเมือง สร้างผู้ลงคะแนนเสียงเลือกตั้งที่มีคุณภาพ (2)

(ต่อจากฉบับที่แล้ว)

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

วัฒนธรรมทางการเมืองประชาธิปไตย

       “วัฒนธรรม” ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2542 ได้ให้คำนิยามคือ สิ่งที่ทำความเจริญงอกงามให้แก่หมู่คณะ เช่น วิถีชีวิตของหมู่คณะที่มีการสืบทอดประเพณีต่างๆ จากความหมายนี้ จึงอาจกล่าวได้ว่า “วัฒนธรรม” คือ ธรรมที่เจริญงอกงามที่อยู่ในวิถีการปฏิบัติของกลุ่มชนเผ่าหรือประเทศอย่างต่อเนื่อง ซึ่งมีจุดเน้นไปที่วัฒนธรรมทางสังคมเป็นด้านหลัก

      คำว่า “วัฒนธรรม” นั้น จึงมีความหมายที่กว้าง หากตีความให้ถึงที่สุดแล้ว วัฒนธรรมก็คือวิถีชีวิต ท่านเจ้าคุณพระธรรมปิฎก ได้กล่าวถึงวัฒนธรรมว่า เป็นรูปแบบและวิธีการต่างๆ ที่มนุษย์จะใช้ในการปฏิบัติเพื่อให้จริยธรรมแสดงผลตามสัจธรรม ซึ่งสัจธรรมและจริยธรรมนั้น จะยืนยงคงเดิมตลอดเวลา แต่วัฒนธรรมจะมีการเปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ (พระธรรมปิฎก (ป.อ.ปยุตฺโต), วัฒนธรรมไทยสู่ยุคเป็นผู้นำและเป็นผู้ให้, 2539) ส่วนวัฒนธรรมทางการเมืองเป็น แนวคิดจากนักคิด ตะวันตกที่กำหนดขึ้นมาเพื่อศึกษาด้านการเมือง ด้วยคิดว่า วัฒนธรรมของสังคมมีอิทธิพลต่อวัฒนธรรมทางการเมือง ซึ่งหมายถึงแนวโน้มด้านความรู้สึกนึกคิดที่มีต่อปรากฏการณ์ทางการเมือง นอกจากนี้นักคิดทางรัฐศาสตร์ อย่าง เวอร์บา (Verba) ก็มีความเห็นว่า “วัฒนธรรมทางการเมืองของสังคมนั้น ประกอบด้วยระบบความเชื่อถือ สัญลักษณ์ที่แสดงออก และค่านิยมซึ่งให้กรอบความหมายต่อสถานการณ์ทางการเมือง (วิชัย ตันศิริ, วัฒนธรรมการเมืองและการปฏิรูป, 2547, หน้า 19) วัฒนธรรมจึงมีอิทธิพลต่อบุคลิกภาพขณะเดียวกัน บุคลิกภาพก็มีผลต่อวัฒนธรรมอีกด้วย

      ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช ได้ให้ทัศนะไว้ว่า “วัฒนธรรม” เป็นสิ่งที่ทำให้คนและสัตว์แตกต่างกัน สังคมมนุษย์จึงเป็น “สังคมวัฒนธรรม” ดังนั้นวัฒนธรรมจึงเป็นทั้งเป้าหมายและเครื่องมือในการจรรโลงรักษาและสร้างสรรค์สังคมไปในเวลาเดียวกัน ลักษณะเด่นของสังคมไทยสมัยใหม่มิใช่จะเป็นสังคมวัฒนธรรมเท่านั้น แต่ยังเป็นสังคมการเมืองที่มีรัฐและอำนาจรัฐเป็นสิ่งที่เชื่อมประสานระหว่างปัจเจกชนและกลุ่มชน กับความหลากหลายทางเชื้อชาติ ภาษา ศาสนา วัฒนธรรมย่อย ตลอดจนความแตกต่างทางฐานะ สถานภาพด้านศรษฐกิจและการเมืองอีกด้วย รัฐจึงเป็นผู้จัดระเบียบแบบแผนของสังคม เสถียรภาพของสังคมการเมืองจึงย่อมขึ้นอยู่กับเสถียรภาพของสังคมวัฒนธรรมด้วย       ความสัมพันธ์ระหว่างสังคมวัฒนธรรม และสังคมการเมือง จะเป็นผลดีต่อคนในสังคมก็ต่อเมื่อได้ตระหนักถึงด้านหนึ่ง คือ ความแตกต่างหลากหลาย แต่อีกด้านหนึ่ง คือความมีเอกภาพภายใต้ความแตกต่างโดยไม่แตกแยก ซึ่งจะเกิดขึ้นได้ก็แต่โดยการพิทักษ์เสรีภาพทางความคิดและการแสดงความคิดเห็นแลกเปลี่ยนกันอย่างเปิดกว้างโดยอาศัยหลักของเหตุและผลอย่างวิเคราะห์ วิจารณญาณอย่างสันติและมีขันติธรรม อีกทั้งการตระหนักถึงความสำคัญของความจำเป็นของการมีส่วนร่วมของประชาชน (ชัยอนันต์ สมุทวณิช, วัฒนธรรมกับการสร้างสังคมประชาธิปไตย, หน้า 2-3)

      จากทัศนะนี้ ได้บอกถึงวัฒนธรรมทางสังคม มีความสัมพันธ์กับมิติทางการเมือง คือความเป็นพหุสังคมของการเมือง ที่ความหลากหลายทางความคิดด้านการเมือง ซึ่งดำรงอยู่ในธรรมชาติของมนุษย์ในสังคม

      รศ.ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ ได้ให้ความหมายของ “วัฒนธรรมทางการเมือง” ว่า หมายถึง ระบบการกระทำ (action system) ต่างๆ ที่ทำให้เกิดพฤติกรรมทางสังคม (social behavior) ของผู้คนในสังคม เพราะฉะนั้นพฤติกรรมทางสังคมจึงเป็นพฤติกรรมที่คนแต่ละคนในสังคมร่วมกันสร้างให้เกิดขึ้น เมื่อพฤติกรรมทางสังคมมีจุดกำเนิดมาจากการให้ความเห็นหรือการให้เหตุผลร่วมกัน หรือไปในทิศทางเดียวกันต่อการกระทำของตนจึงสรุปได้ว่า วัฒนธรรมทางการเมือง ซึ่งหมายถึงระบบการกระทำร่วมกันของคนในสังคม ก็คือ สิ่งที่เป็น “ความเหมือนร่วมกันของสาธารณะ” หรือ “ความเห็นร่วมกันของสาธารณะ” (public commonness) ที่มีต่อสภาวะแวดล้อมทางการเมือง วัฒนธรรมจึงเป็นภาพสะท้อนหรือภาพจำลองของพฤติกรรมร่วมกันของคนในสังคมอันเกิดจากโครงสร้างของการให้เหตุผลแบบเดียวกัน (อภิญญา รัตนมงคลมาศ และวิวัฒน์ คติธรรมนิตย์, คนไทยกับการเมือง ปีติฤวิปโยค, 2547, หน้า 158) ระบบการเมืองจึงกลายเป็นกรอบและระเบียบ แบบแผน รวมถึงการวางและสร้างคุณค่าทางการเมืองแก่สมาชิกของสังคมหรือรัฐไปด้วย ซึ่งก็หมายรวมถึง การสร้างวัฒนธรรมไม่เพียงแต่วัฒนธรรมทางสังคม แต่ยังหมายถึงวัฒนธรรมทางการเมืองอีกด้วย

      ดังนั้น การเมืองในสังคมประชาธิปไตย จึงเป็นมากกว่าสิ่งที่นักการเมืองหรือรัฐบาลทำ แต่เป็นการเมืองที่ “พลเมือง” ผู้ซึ่งถูกบ่มเพาะผ่านการให้การศึกษาทางการเมืองให้รู้และเข้าใจฐานะของเขาต่อบทบาทของ “ผู้ปฏิบัติ” ที่จะมีส่วนร่วมในทางการเมืองร่วมกับรัฐ ให้เกิดเป็นพฤติกรรมร่วมเพื่อสาธารณะ เพื่อความดีมีประโยชน์ต่อสาธารณะ (common good) การให้การศึกษาเช่นนี้คือเครื่องมือที่จะปลูกฝัง บ่มเพาะ กล่อมเกลาให้มีบุคลิกภาพของผู้ที่จะอยู่อย่างผู้มีความรับผิดชอบต่อสาธารณะ ซึ่งเป็นจุดเน้นในบทบาทของปัจเจกชนในสังคมประชาธิปไตย คือ มีวัฒนธรรมของพลเมืองที่ไม่เป็นเพียงแต่      ผู้บริโภค คือ ในฐานะผู้บริโภคที่จะจ่ายภาษีรับข้อมูลจากรัฐและวิพากษ์วิจารณ์ผู้ปกครองที่เป็นรัฐบาลนั้น ซึ่งเป็นการง่ายกว่ามากกับการทำให้ประชาชนเข้าไปมีส่วนร่วมในการเมืองจริงๆ (เดวิด แมทธิวส์, การเมืองเพื่อประชาชน (ฉบับภาษาไทย), 2552,
หน้า 69)

      การสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองให้เป็นวิถีชีวิตในทุกช่องทางทั้งด้านการศึกษา (education) การกล่อมเกลาทางสังคม (socialization) และทางสื่อเทคโนโลยีสมัยใหม่ เพื่อให้คนในสังคมได้มีทิศทางการใช้ชีวิตตามอุดมการณ์ประชาธิปไตย จึงเป็นการสร้างวัฒนธรรมพลเมืองให้เกิดขึ้นอย่างจริงจัง การสร้างเช่นนี้ คือการสร้างทุนทางการเมืองที่สำคัญที่สุดให้กับสังคมทั้งหมด เพราะการมีวัฒนธรรมทางการเมือง คือ การสร้างวิถีปฏิบัติที่เชื่อมโยงและร้อยรัดให้กับทุกชีวิต ทุกภาคส่วนของสังคมให้อยู่กับการทำหน้าที่ต่อความรับผิดชอบและการผดุงความยุติธรรมให้เกิดขึ้นในสังคมเป็นเป้าหมาย ภายใต้ระบอบการเมืองที่มีความแตกต่างหลากหลายในมิติต่างๆ ทางสังคมและการเมือง ซึ่งปรากฏอยู่แล้วในสังคมพหุนิยมเมื่ออยู่ในแนวทางประชาธิปไตย

      ความแตกต่างนี้จึงควรได้รับการพัฒนาให้เป็นหลักคุณภาพของสังคมสมัยใหม่ที่รุดหน้าด้วยเทคโนโลยีระบบอินเทอร์เน็ตที่ชี้ให้เห็นความหลากหลายทั้งทางอัตลักษณ์ ชนชาติ เผ่าพันธุ์ ภาษา วัฒนธรรมประเพณี ที่มีอยู่ทั้งในระดับชุมชนและรัฐ อยู่ทั่วโลก การแสดงออกทางการเมือง หลายพรรคหลายความคิดเห็น ก็ยิ่งเป็นสิ่งที่เกิดขึ้นจริง แต่มนุษย์ในสังคมการเมืองจะสร้างเอกภาพในความแตกต่าง (unity of diversity) ได้อย่างไร นี่จึงเป็นมิติของการพัฒนาผ่านการหล่อหลอมทางวัฒนธรรมเท่านั้น เพราะพรรคการเมืองหลายพรรคคือตัวแทนสะท้อนความหลากหลายกลุ่มชนทางสังคม และเป็นเงื่อนไขที่จำเป็นในสังคมประชาธิปไตยด้วยถือว่าพรรคการเมืองเป็นที่อยู่ของมวลชนที่สนใจการเมือง ซึ่งเป็นเรื่องกิจสาธารณะ และเป็นช่องทางในการจัดกิจกรรมทางการเมืองของเหล่ามวลชนที่มีแนวคิดในทิศทางเดียวกันในแต่ละพรรคการเมืองอีกด้วยซึ่งการมีพรรคการเมืองหลายพรรคเช่นนี้ก็คือการเปิดเวทีเพื่อการมีส่วนร่วมทางการเมืองของเหล่าพลเมืองที่ตื่นรู้ทางการเมือง จึงทำให้เกิดผู้เล่นทางการเมืองมากหน้าหลายตา ไม่ใช่ผู้เล่นเพียงพรรคการเมืองเดียว (one player) ที่รวมศูนย์อำนาจและตัดสิทธิการมีส่วนร่วมของคนในสังคม ลักษณะเช่นนี้จึงมีแต่ระบบการเมืองแบบเผด็จการเท่านั้น ซึ่งอยู่ในขั้วตรงข้ามกับการเมืองในระบบประชาธิปไตย

      การสร้างเครื่องมือ “วัฒนธรรมทางการเมือง” ให้กลายเป็น“วัฒนธรรมของพลเมือง” นี้ คือให้เป็นวิถีชีวิตของคนในสังคม เป็นการสร้างให้เกิดความงดงามทางการเมืองที่จะช่วยให้มนุษย์ที่อยู่ในสังคมภายใต้ระบอบการเมือง หรืออาจเรียกได้ว่าเป็นมนุษย์ในสังคมการเมือง ให้ได้รับการพัฒนาจากการมองเห็นสิ่งที่ต่างกันไปสู่ข้อยุติที่ตกลงกันได้ด้วยสันติวิธี และมีสันติธรรมเป็นเป้าหมาย มากกว่าการบังคับและปราบปรามให้ยอมรับอีกฝ่ายหนึ่ง ซึ่งทั้งหมดนี้จะเกิดขึ้นได้ด้วยกลไกควบคุมจากวิธีการของผู้มีวัฒนธรรมทางการเมืองในแบบประชาธิปไตยเท่านั้น และยังเป็นวิธีการของการจัดการปัญหาความขัดแย้ง (civilized conflict) อย่างมีอารยะ

      สังคมประชาธิปไตยจึงต้องสร้างพลเมืองให้มีวัฒนธรรมทางการเมืองดังคำกล่าวที่ว่า ระบอบประชาธิปไตยต้องการนักประชาธิปไตย แต่มนุษย์ไม่มียีน (gene) ประชาธิปไตยในตัวเอง จึงต้องสร้างขึ้นด้วยการให้การศึกษา (ทิพย์พาพร ตันติสุนทร, ไปดู Civic Education ที่เยอรมัน, 2553) ซึ่งรัฐจะเป็นผู้ออกแบบกำหนดแนวทางและวิธีการในการสร้างพลเมืองเพื่อสนับสนุนแก่ระบอบการปกครองของรัฐ อันจะเป็นการสร้างเสถียรภาพทางการเมืองที่เป็นเป้าหมายหรือวัตถุประสงค์ของการพัฒนาทางการเมืองซึ่งก็คือ ความอยู่รอดของรัฐ ทั้งนี้เพราะถ้าปราศจากการดำรงอยู่ของรัฐแล้วองค์ประกอบของระบอบการเมือง (political parts) ก็จะเปลี่ยนหน้าที่ หรือทำหน้าที่ไม่ได้ (dis-function)

      ทั้งบุคลิกภาพและวัฒนธรรมทางการเมืองของคนในสังคม ล้วนมีส่วนสัมพันธ์กับระบบการเมือง เพราะระบบการเมืองกำหนดทิศทางของสังคมรวมทั้งแบบแผนทางการศึกษาด้วย ซึ่งทำให้การศึกษากลายเป็นปัจจัยหลักสำคัญ และเป็นตัวแปรที่สำคัญที่สุดในการพัฒนาบุคลิกภาพของคนในสังคมการศึกษาจึงเป็นทั้งกระบวนการทางการเมือง และเป็นที่แสดงออกทางการเมืองของพลเมืองและเพื่อความเป็นพลเมือง สถานศึกษาแท้ที่จริงแล้วก็คือสถาบันส่งเสริมวัฒนธรรมประชาธิปไตย ด้วยเหตุนี้ ครูจึงเป็นผู้สร้างสรรค์วัฒนธรรมประชาธิปไตยนั่นเอง (Paulo Freire’s Education Theory, www.newfoundations.com, 21/8/2014) จึงกล่าวได้ว่า คนในแต่ละสังคม คือ ผลผลิตทางการศึกษาของสังคม ที่จะทำหน้าที่ธำรงรักษาหรือเปลี่ยนแปลงวัฒนธรรมทางการเมืองของสังคมนั้นๆ การกำหนดนโยบายการศึกษาที่มาจากภาคการเมือง จึงส่งผลต่อการสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองอย่างยิ่ง

      ดังนี้แล้ว การสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองในสังคมประชาธิปไตยให้เกิดขึ้นแก่พลเมืองตั้งแต่เด็กไปจนโตอย่างต่อเนื่องจึงเป็นการปลูกฝังวิถีชีวิตทางการเมือง เพื่อเตรียมความพร้อมแก่พลเมืองที่จะทำหน้าที่ในการมีส่วนร่วมรับผิดชอบในทางการเมืองและสังคมกับรัฐ ไม่ใช่ปล่อยให้รัฐหรือรัฐบาลผูกขาดตัดสินใจในทุกประเด็นทางสังคม ซึ่งหากเป็นเช่นนี้ก็จะเป็นการผลักให้กลไกต่างๆ ตกอยู่ภายใต้ระบอบเผด็จการ ด้วยเหตุนี้ตัวบ่งชี้ของการสร้างความเป็นประชาธิปไตยที่สำคัญก็คือ ความเป็นพลเมืองของสังคม (social citizenship) ที่ถูกบ่มเพาะไม่เพียงด้านวิชาการด้านวิชาชีพเท่านั้น แต่หากยังต้องบูรณาการด้านความรู้ทางสังคมและการเมือง คือ ความเป็นพลเมืองที่สนใจปัญหาสังคมและการเมือง กระทั่งเข้าใจและมีทักษะที่ปฏิบัติได้ในชีวิตจริงจนกระทั่งเป็นวัฒนธรรมอยู่อย่างต่อเนื่องยาวนาน และจะกลายเป็นคุณภาพของคนภายในรัฐที่จะแสดงผ่านองค์ประกอบต่างๆ ของระบอบการเมืองและกลไกการเลือกตั้งนั่นเอง

      การทำหน้าที่ของพลเมืองผ่านการมีส่วนร่วมและการแสดงความรับผิดชอบในการกำหนดทิศทางของสังคม จึงนับเป็น “ค่านิยม” ของคนหมู่มาก หรือคุณภาพของพลเมือง ซึ่งมีผลต่อเสถียรภาพของสังคมว่าจะเข้มแข็งมากน้อยเพียงใดนี้ ก็ยังขึ้นอยู่กับระดับความเป็นพลเมืองของคนในสังคมนั้น พร้อมๆ กับการมีโครงสร้างรัฐและรัฐบาลที่เข้มแข็งด้วย ซึ่งโดยปกติสังคมมักมองไปที่การจัดการโครงสร้างให้เข้มแข็ง โดยมีรัฐธรรมนูญและกฎหมาย และสร้างรัฐบาลที่เข้มแข็ง แต่ละเลยการสร้างประชาชนให้มีวัฒนธรรมทางการเมืองที่เข้มแข็ง ไม่ยกระดับความรู้และความสามารถของประชาชนให้เป็นพลเมือง ซึ่งจากประสบการณ์การพัฒนาทางการเมืองและสังคมของไทยนั้น เราจึงได้แต่รัฐบาลเข้มแข็งที่มีอำนาจมาก แต่ในด้านตรงข้าม ประชาชนกลับอ่อนแอ และถูกควบคุมโดยง่ายจากอำนาจรัฐ นอกจากนี้การวางกรอบกติกา การวางแผนเศรษฐกิจและสังคม กฎหมายและรัฐธรรมนูญ ที่ผ่านมาในอดีตก็ไม่ได้ให้ความสำคัญกับการสร้าง “คน” หรือพลเมืองแต่อย่างใด ดังจะเห็นได้ว่าการเริ่มมีแผนเศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติในปี 2504 เป็นต้นมานั้น ไม่ได้มีแผนพัฒนา “คน” มาแต่ต้น มีแต่แผนพัฒนาเศรษฐกิจเป็นสำคัญ ทำให้ภาคสังคมถูกละเลย และแม้จะเริ่มเห็นความสำคัญในการ “พัฒนาคน” ให้เป็นศูนย์กลางในการขับเคลื่อนเศรษฐกิจในแผนฯ ฉบับที่ 8 แต่ก็ยังไม่มีแนวทางปฏิบัติจนกระทั่งในปัจจุบัน นอกจากนี้ นับแต่มีการปฏิรูปการเมืองในปี 2540 เป็นต้นมาแม้มีการปฏิรูปการศึกษาโดยพระราชบัญญัติการศึกษาปี 2542 ก็ไม่ได้มีเป้าหมายเพื่อนำไปสู่การปฏิรูปคนหรือสร้างพลเมืองแต่อย่างใด หากแต่เป็นการปฏิรูปเชิงโครงสร้างในระบบการบริหารภายในกระทรวงศึกษาธิการเท่านั้น นอกจากนี้ เมื่อกระทรวงฯ ประกาศแผนปฏิรูปการศึกษาระยะที่ 2 โดยยุทธศาสตร์ก็เป็นแผนที่ไม่มีการสร้างมาตรการกลไกสนับสนุนเพื่อนำไปสู่การปฏิรูปการศึกษาเพื่อสร้างพลเมือง ปี 2553-2561 ทำให้ตลอด 2 ทศวรรษของการปฏิรูปการเมืองและการศึกษา จึงนำไปสู่การเมืองที่ล้มเหลวขาดเสถียรภาพ เพราะคนไทยขาดการพัฒนาในเชิงคุณภาพ ไม่มีวัฒนธรรมของพลเมืองที่จะปฏิบัติตนให้ถูกต้อง สอดคล้องกับระบบการเมือง และสนับสนุนระบบการเมือง หากแต่กลายเป็นหนึ่งในอุปสรรคสำคัญในการพัฒนาประชาธิปไตยเสียเอง ก็ด้วยเหตุที่การศึกษาและการเมืองได้ทำงานอย่างแยกส่วนกันมาโดยตลอด

(อ่านต่อฉบับหน้า)

From : http://www.fpps.or.th