สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

หยั่งรากผลิใบ ประชาธิปไตยในโรงเรียน

      เมื่อวันที่ 30 มกราคม 2561 สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ ได้จัดพบปะสนทนาเรื่องการศึกษากับกระบวนการประชาธิปไตย ณ โรงแรมสวิสโซเทล เลอคองคอร์ด ถ.รัชดาฯ กรุงเทพฯ ซึ่ง ดร.วัฒนา อัคคพานิช ได้นำสนทนาจากงานเขียนเรื่อง “อะไรๆ ก็ประชาธิปไตย ประชาธิปไตยคืออะไรกันแน่?” เพื่อเปิดประเด็นถกเถียงด้วยคำว่า “ประชาธิปไตย” ความหมายและความสำคัญที่ใช้กันอยู่ในสังคมไทยนั้น เข้าใจถูกต้องตรงกันหรือไม่ และความเข้าใจที่แตกต่างกัน เข้าใจแบบคลาดเคลื่อน หรือแบบที่ไม่ถูกต้อง กระทั่งนำไปสู่การตีความและการประพฤติปฏิบัติตนในสังคมที่ผิดพลาดและสร้างปัญหาวงกว้างไม่สิ้นสุด โดยเฉพาะเมื่อพิจารณาในกรอบของการกล่อมเกลาทางสังคมผ่านระบบการศึกษาของประเทศไทย ซึ่ง ดร.วัฒนา ให้ความสำคัญกับการศึกษาเรื่องสร้างคน ลักษณะคนไทยเป็นอย่างไรที่ทำให้ประชาธิปไตยไม่ดีเท่าที่ควร ซึ่งสะท้อนจากประสบการณ์จากการสอนทั้งระดับมัธยมและอุดมศึกษามานานกว่า 20 ปี ก็คือ นักเรียน นักศึกษา ไม่เห็นความสำคัญของการเมืองและมีความรู้ความเข้าใจทางการเมืองไม่ถูกต้อง ต้องการแก้ไขการเข้าใจผิดในเรื่องประชาธิปไตย ซึ่งเป็นทั้งเรื่องทัศนคติและพฤติกรรมอันส่งผลต่อการไม่มีประชาธิปไตยในชีวิตจริง คือไม่มีประชาธิปไตยในวิถีชีวิต คือการไม่มีวัฒนธรรมประชาธิปไตย ครูก็ไม่ใช่ตัวแบบ ไม่เป็นแบบอย่าง สิ่งที่ครูทำคือสิ่งที่ตรงข้ามกับประชาธิปไตย การนำเสนอมุมมองดังกล่าวได้รับเสียงสะท้อนจากวงสนทนาอย่างคึกคัก

      ซึ่งคุณกษิต ภิรมย์ ได้ขานรับความสำคัญเรื่องสร้างพลเมืองประชาธิปไตยให้เข้มแข็ง ซึ่งต้องเริ่มตั้งแต่เด็ก และขยายไปสู่ทุกส่วนทุกกลุ่มของทั้งสังคม ต้องผ่านการกล่อมเกลาทางสังคมทั้งสิ้น ด้วยความสำคัญเช่นนี้ เมื่ออยู่ในคณะกรรมการด้านการเมืองของสภาขับเคลื่อนการปฏิรูปประเทศ (สปท.) จึงได้ผลักดันเรื่องการเสริมสร้างวัฒนธรรมการเมืองประชาธิปไตยในบริบทของประเทศไทย ซึ่งจำเป็นต้องเข้าใจประวัติศาสตร์ พัฒนาการของสังคมไทยเป็นสำคัญ เพื่อให้การสร้างคนในแนวทางประชาธิปไตย เกิดความรู้สึกถึงความเป็นเจ้าของสังคม เจ้าของประเทศ (ownership) สำนึกเช่นนี้จึงจะไปสร้างการมีส่วนร่วมในการเปลี่ยนแปลงประเทศได้ การจัดทำยุทธศาสตร์การสร้าง “คนไทย” ให้มีวัฒนธรรมประชาธิปไตย จึงต้องมีการออกแบบหลักสูตรเป็นการเฉพาะตามกลุ่มเป้าหมายต่างๆ โดยมีหลักสูตรแกนกลางเป็นส่วนยึดโยง ซึ่งหากรัฐบาลไม่ทำ เราภาคประชาชนก็อยู่ในวิสัยที่ทำได้ด้วยการร่วมทีมกัน
       ดร.วิชัย ตันศิริ สนับสนุนและชื่นชมแนวทางที่ท่านทูตกษิต ภิรมย์ ได้นำเสนอเรื่องนี้ แม้อยู่ในยุคทหารนำทางการเมือง และได้พูดถึงความจำเป็นที่ผู้เรียนทางด้านศึกษาศาสตร์ จะต้องมีการศึกษาเรื่องการเมืองและประชาธิปไตย เพราะตั้งแต่ 2475 เวลาพูดถึงการพัฒนาพลเมืองไม่มีใครแตะเรื่องการศึกษากับการเมืองเลย เมื่อพิจารณาดูทุกยุคทุกสมัยของการรัฐประหาร เขาก็ไม่สอนเรื่องประชาธิปไตย ส่วนนักการเมืองเมื่อเป็นรัฐบาลแล้วก็ลืมเรื่องพัฒนาประชาธิปไตย มัวแต่แก่งแย่ง เลยกลายเป็นวงจรอุบาทว์ และกล่าวถึงกระทรวงศึกษาธิการในร่าง พ.ร.บ. 2542 ว่าเป็นเรื่องที่พยายามแก้จากการรวมศูนย์อำนาจ (centralization) ไปสู่การกระจายอำนาจ (decentralization) ซึ่งขณะนั้นปัญหายังไม่วิกฤติเช่นทุกวันนี้

       คุณทัศนวรรณ บรรจง ได้ให้ความเห็นในการนำเสนองานของ ดร.วัฒนา ว่า ควรดูที่กลุ่มเป้าหมายให้ชัดเจนว่าเป็นครู หรือเด็ก จะได้ออกแบบกระตุ้นความสนใจตามกลุ่มได้หลากหลาย เช่น ถ้าเป็นกลุ่มเด็ก ก็จะทำให้เด็กกระตือรือร้นได้มากขึ้น ถ้ามีเนื้อหาถูกใจวัยรุ่น และสามารถสร้างเนื้อหา on line ได้ มีภาพประกอบ ทำ info graphic ให้น่าสนใจ เพื่อสร้างความชัดเจน แตกต่าง เปรียบเทียบระบบการเมืองต่างๆ ให้เข้าใจได้ง่ายขึ้น

       คุณพิภพ ธงไชย กล่าวว่า การหยั่งรากผลิใบประชาธิปไตย เป็นเรื่องยาก เพราะโรงเรียนไม่เป็นองค์กรประชาธิปไตย มีโครงสร้างที่ขัดกับประชาธิปไตย มหาวิทยาลัยก็เช่นกัน ล้วนมีโครงสร้างอำนาจนิยม หลังการเปลี่ยนแปลงการปกครองมีการเลือกตั้งบ้างสลับกับเผด็จการบ้าง สลับกันไปมาตลอดเวลา 80 กว่าปี เผด็จการทหาร 13 ครั้ง ฉะนั้นสังคมไทยไม่ใช่สังคมประชาธิปไตยเป็นสังคมอุปถัมภ์ อำนาจนิยม และระบบมาเฟีย ซึ่งเป็นการผสมกันที่ขัดกับประชาธิปไตย กระทรวงศึกษาธิการตีไม่แตกในประเด็นนี้ เด็กจึงถูกครอบงำ และไม่มีที่จะแสดงความคิดเห็นได้เลย แบบเรียนที่บังคับให้เรียนให้เขียน-อ่าน ก็ขัดกับหลักประชาธิปไตย เด็กขาดโอกาสการเรียนรู้การต่อสู้ของประชาชนเรื่องประชาธิปไตย เพราะครูไม่สนับสนุน รากความคิดของครูกับโครงสร้างอำนาจนิยมในโรงเรียนเป็นเผด็จการ ต้องตีโจทย์ตัวนี้ให้แตก ยังมีประเด็นเรื่องเด็กขาดสารอาหารซึ่งมีผลต่อเส้นใยสมองตั้งแรกเกิดจนถึง 6 ขวบ ซึ่งมีผลต่อการเรียนรู้ มีเด็กอ่านไม่ออกเมื่อจบ ป.6 มากถึง 30% มาจากเหตุนี้ เพราะเป็นเด็กที่ขาดการเติบโตของสมอง ซึ่งมีผลต่อปัญหาประชาธิปไตย เมื่อโตขึ้นเขาต้องไปใช้สิทธิ์เลือกตั้ง ก็จะลงคะแนนเสียงตามสมองที่มีอยู่ เพราะเด็กสมองฝ่อจากการเลี้ยงดู การขาดอาหาร และการเรียนในโรงเรียนด้วย กระทรวงสาธารณสุขและกระทรวงศึกษาธิการต้องใส่ใจประเด็นนี้ และคณะกรรมการสิทธิมนุยชนจะต้องมีส่วนขจัดโครงสร้างอำนาจนิยมออกจากโรงเรียน เพราะเป็นเรื่องของความเป็นมนุษย์เมื่อครูไม่เคยเข้าใจสิทธิ เสรีภาพ ประชาธิปไตยจะเกิดขึ้นได้อย่างไร เด็กๆ ก็ถูกครอบงำทางความคิดแบบเผด็จการในโรงเรียน จึงเสนอการจัดงบประมาณ ปรับโครงสร้าง และลดบทบาทกระทรวง 30%

       คุณชาญวิทย์ ทัพสุพรรณ ได้สนับสนุนความคิดเห็นของคุณกษิต ภิรมย์ และคุณพิภพ ธงไชย และเสริมว่า การศึกษาที่จ่ายอุดหนุนรายหัวคือความไม่เท่าเทียมกันทางการศึกษา เพราะเมื่อเทียบที่จัดงบให้กับ สพฐ. รายหัว ม.ต้น 3,800 บาทต่อปี และ ม.ปลาย 3,500 บาทต่อปี แต่ของ กศน. ได้รับเพียง 1,200 บาทต่อปีเท่านั้น จึงเห็นว่าการสร้างโอกาสให้เด็ก รัฐต้องอุดหนุนอย่างเท่าเทียม ซึ่งคนในกระทรวงก็มองเห็น แต่ติดที่ระบบและนโยบายทางการเมือง

       ผศ.วันวิชิต บุญโปร่ง แสดงทัศนะเห็นด้วยกับคุณกษิต ภิรมย์ เรื่องบริบทการเรียนรู้ประชาธิปไตยต้องเข้าใจประวัติศาสตร์ของสังคมไทยก่อน เพื่อได้เข้าใจการพัฒนาทางการเมืองของสังคมไทยที่ไม่ใช่ของตะวันตก ซึ่งรากฐานการพัฒนาประชาธิปไตยของประเทศจากทั้งสถาบันพระกษัตริย์และคณะราษฎร และเห็นด้วยกับคุณพิภพ เรื่องการกระจายอำนาจในสถานศึกษา เพราะครูใช้อำนาจนิยมกับเด็ก อ้างกฎกติกาเพื่อปกป้องตัวเองหรือส่งเสริมสถานภาพตัวเองเป็นศูนย์กลางอำนาจอยู่แบบนี้ การหยั่งรากผลิใบประชาธิปไตยในโรงเรียนก็ยากแล้ว และรวมไปถึงการจัดทำหลักสูตรมากมายขององค์กร สถาบันระดับสูงต่างๆ ก็ไม่ได้ช่วยเสริมสร้างการมีส่วนร่วมประชาธิปไตย

       ดร.นคร เสรีรักษ์ กล่าวว่า มี 2 เรื่องที่จะต้องพูด คือ อย่างแรก เรามีตำราประชาธิปไตยในโรงเรียน หรืออย่างที่ 2 เรามีชีวิตประชาธิปไตยในโรงเรียน การที่เห็นกันอยู่ในการศึกษาไม่มีอย่างที่ 2 เกิดขึ้น จากการเป็นนักเรียนโรงเรียนสวนกุหลาบ มีบรรยากาศประชาธิปไตยในโรงเรียนเต็มที่ มีการทำงานกิจกรรมกับโรงเรียนอื่นเต็มที่ มีการแลกเปลี่ยนพูดคุย ค้นคว้างานอย่างอิสระ นักเรียนมัธยมจากโรงเรียนต่างๆ มาร่วมมือกันทำนิทรรศการใหญ่ๆ ด้วยกันได้

       ดร.ชาติ แจ่มนุช ข้ออ่อนที่อยู่ในกระทรวงศึกษาธิการคือการจัดการเรียนรู้ จึงไม่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมที่จะสนับสนุนวิถีประชาธิปไตย ซึ่งการสร้างบุคลากรที่จะไปสร้างการเปลี่ยนแปลงเป็นเรื่องยาก เห็นด้วยกับคุณกษิต ภิรมย์ ที่จะต้องทำการเปลี่ยนแปลงที่ตัวครู การปฏิรูปประชาธิปไตยต้องขับเคลื่อนทั้งโรงเรียนโดยครูทุกคน เนื้อหาสาระยังไม่จำเป็น เช่น ดร.นคร เสรีรักษ์ เสนอ แต่ทำอย่างไรให้เป็นวิถีชีวิตได้ เพราะถ้าครูยังเป็นตัวอำนาจนิยมอยู่ เด็กเห็นทุกวันก็สังเกตเห็นและเลียนแบบตัวอย่างที่ไม่ส่งเสริมคุณลักษณะที่ดีในตัวเด็ก

       คุณรัชนี ธงไชย จากหมู่บ้านเด็ก ซึ่งส่งเสริมประชาธิปไตยด้วยการสร้างบรรยากาศและสิ่งแวดล้อมเพื่อให้อยู่ในชีวิตของการปฏิบัติจริงของทั้งครูและนักเรียน ถ้าพูดถึงประชาธิปไตยต้องพูดถึงสิทธิเสรีภาพก่อน ถ้าเด็กไม่มีเสรีภาพเด็กก็ถูกกดเอาไว้ การที่มีเสรีภาพทำให้เด็กมีความคิดหลากหลาย กระตุ้นการอยากรู้มีการค้นคว้าแลกเปลี่ยน มีการเรียนรู้ด้วยเหตุผล ทำให้เด็กเริ่มจัดกระบวนการทางความคิดของตัวเองอย่างเป็นระบบได้ ครูจึงต้องลดอำนาจเพื่อเด็ก ครูไม่คิดเอาชนะกับเด็กเพราะความเป็นครู แต่มีเหตุและผล ใช้การร่วมคิดร่วมสร้างกับเด็กทั้งเรื่องกติกาและการเรียนรู้ในโรงเรียน ซึ่งเป็นการร่วมสร้าง ก็เป็นอำนาจร่วมกัน เราสอนให้เด็กเรียนรู้ในเรื่องนี้ให้เป็นวัฒนธรรม ไม่ใช่อำนาจอยู่ที่ผู้ใหญ่เพื่อให้ความหมายของสิทธิและเสรีภาพมันชัดเจนในการอยู่ในสังคมร่วมกัน

       ศ.พล.ต.ต.พงษ์สันต์ คงตรีแก้ว การสร้างทัศนคติให้เข้าใจประชาธิปไตยควรเป็นกิจกรรมที่ไม่ใช่ตัวหนังสือ เป็นกิจกรรมสร้างการเรียนรู้ที่สนุก มีความสุข ทำแล้วเกิดผลดี เขาจะเริ่มรู้สึกดีกับความเป็นประชาธิปไตย คนที่ทำกระบวนการเช่นนี้ต้องเข้าใจประชาธิปไตยจริงๆ ด้วย ซึ่งเข้าใจว่าอาจารย์มหาวิทยาลัยไทยร้อยละ 80 ไม่เคยอยู่ในประเทศประชาธิปไตยที่แท้จริง คนที่เกิดในประเทศไทยเราไม่เคยลิ้มรสประชาธิปไตย เมื่อสำรวจดูแล้วกระบวนการประชาธิปไตยของโรงเรียนนายร้อยตำรวจที่สอนเรื่องวินัยประมาณ 20 ฟั่งก์ชั่น แต่เมื่อพูดระบบโรงเรียนทั่วไปแทบไม่มีเลย ซึ่งจำเป็นต้องสร้างตั้งแต่เด็ก และขอร้องว่าสังคมต้องอยู่อย่างมีวัฒนธรรม ขอร้องว่าอย่าปฏิวัติ ประท้วงแล้วอย่าตีตำรวจ อย่าปิดสนามบิน อย่าปิดถนน สถานที่ราชการ นักการเมืองไม่เล่นแรง ถ้าเรามีวัฒนธรรมจะไม่ทำสิ่งเหล่านี้

       ดร.เฉลิมชัย พันธ์เลิศ เรื่องการศึกษาสะท้อนอะไรบางอย่าง เรารู้สึกว่าคนไม่รู้เรื่องการเมืองเป็นปัญหา แต่ว่าคนเดินถนนทั่วไปเขาไม่รู้ว่านี่เป็นปัญหา ทำอย่างไรให้เขารับรู้ว่านี่เป็นเรื่องชีวิตของเขาเลย ซึ่งเป็นจุดที่ ดร.วัฒนา พยายามสื่อสาร

      คุณณพจักร สนธิเณร วัฒนธรรมประชาธิปไตยต้องเคารหลักสิทธิมนุษยชน ซึ่งในระบบการศึกษาไทยนั้น เด็กอยู่ภายใต้โครงสร้างอำนาจนิยม และสยบยอมอยู่กับระบบตั้งแต่ยอมครู แสดงความเห็นแย้งครูไม่ได้ พอเข้าเรียนอุดมศึกษาก็เช่นเดิม และยังต้องผ่านกระบวนการรับน้องอีก ก็ต้องยอมระบบรุ่นพี่ที่กระทำกันต่อๆ ไปไม่สิ้นสุด เป็นระบบที่ทำลายคุณค่าความเป็นมนุษย์ ถูกลิดรอนสิทธิมนุษยชนแล้วก็ทำอะไรไม่ได้

       การสนทนาการเมืองเรื่องประชาธิปไตยในโรงเรียนจึงได้ประเด็นที่ชี้ให้เห็นเส้นทางการพัฒนาที่จำเป็นต้องเริ่มจากการเสริมสร้างวัฒนธรรมขึ้นในทุกระดับของอายุ ทุกสาขาอาชีพ จากการเข้าใจความหมายของประชาธิปไตยให้ตรงกัน แล้วยังต้องแปลงหลักการประชาธิปไตยให้ไปอยู่ในแนวปฏิบัติของชีวิต จนเป็นความคุ้นชินทุกๆ วันอย่างต่อเนื่อง กระทรวงศึกษาธิการจึงเป็นต้องเข้าใจในเรื่องนี้อย่างแท้จริง ซึ่งเป็นเรื่องของความเป็นมนุษย์ที่จะอยู่เรียนรู้และเคารพอย่างเป็นหุ้นส่วนของอำนาจร่วมกันระหว่างครูและนักเรียน และนอกจากนี้เด็กๆ ยังต้องการที่จะได้รับการดูแลด้านโภชนาการตั้งแต่วัยเริ่มต้น เพื่อให้ทั้งร่างการ สมอง ได้พัฒนาเต็มที่ ซึ่งจำเป็นที่ทั้งกระทรวงศึกษาธิการและกระทรวงสาธารณสุขจะต้องเข้ามาร่วมแก้ปัญหานี้ด้วยเช่นกัน มิเช่นนั้นแล้ว การพัฒนาเด็กโดยที่สมองไม่ได้รับการพัฒนาจากการขาดสารอาหารแล้วนั้น ก็ไม่สามารถพัฒนาการอ่านออก-เขียนได้ กระทั่งคิดเป็นและจะกลายเป็นอุปสรรคต่อการพัฒนาประชาธิปไตยตั้งแต่ก่อนวัยเรียนได้

From : http://www.fpps.or.th