สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 : พระผู้ทรงผดุงคุณค่าและศักดิ์ศรีแห่งมนุษยชน

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

      “เราจะครองแผ่นดินโดยธรรม เพื่อประโยชน์สุขแห่งมหาชนชาวสยาม”

      พระปฐมบรมราชโองการข้างต้น ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9 ยังคงตรึงประทับในจิตใจชนชาวไทยมาตลอดรัชสมัยของพระองค์ อันยาวนานถึง 70 ปี ที่ทรงครองราชย์ และครองใจชนทุกเชื้อชาติ-ศาสนาที่อาศัยอยู่ในแผ่นดินไทย หรือประเทศสยามในอดีต

      นับเป็นปฐมบทพระปฏิญาณว่า การขึ้นครองราชย์ของพระองค์จะทรงให้ความสำคัญกับการ “ครองคน” ในแผ่นดินเพื่อประโยชน์สุขของคนทั้งมวล ซึ่งเป็นพระราชปณิธานตามอย่างพระบรมราชชนกว่า “ประโยชน์ส่วนตนเป็นที่สอง ประโยชน์เพื่อเพื่อนมนุษย์เป็นกิจที่หนึ่ง” ประชาชนบนแผ่นดินสยามที่พระองค์ทรงเป็นพระประมุขนี้ ทรงให้ความสำคัญสูงสุดกว่าตัวพระองค์เอง

      แรกเริ่มรัชสมัยของการขึ้นครองราชย์ โลกอยู่ในช่วง “สงครามเย็น” ที่มหาอำนาจ 2 ขั้ว 2 ลัทธิ เข้าสู่สงครามทางความคิด-อุดมการณ์ทางการเมืองแบ่งเป็นสองค่าย คือ โลกค่ายเสรีประชาธิปไตย ที่สหรัฐอเมริกาเป็นผู้นำ และโลกค่ายสังคมนิยมคอมมิวนิสต์ ที่มีโซเวียตเป็นผู้นำ สงครามตัวแทนเกิดขึ้นในประเทศแถบอินโดจีน ประเทศไทยขณะนั้นก็อยู่ในสถานการณ์ที่ต้องพาตัวเองให้รอดปลอดภัยให้ได้ กระทั่งโลกเปลี่ยนผ่านไปสู่ยุคโลกาภิวัตน์ในปัจจุบัน ก็ยังเป็นการต่อสู้แข่งขันกันมากยิ่งขึ้น แม้ไม่ใช่ในทางกำลังทหาร แต่ก็เป็นไปในทางเศรษฐกิจที่ซับซ้อนยิ่งกว่าเดิม ตลอดรัชสมัยการครองแผ่นดินของพระองค์ที่นำพาประเทศให้รอดพ้นจากความขัดแย้งทั้งจากอิทธิพลภายนอกประเทศ และจากปัญหาภายในของคนไทยด้วยกันเอง ตลอด 70 ปี พระองค์ได้ทรงมีพระราชปณิธานและพระราชจริยวัตรในการริเริ่มและเสริมสร้างรากฐานที่แข็งแกร่งให้แก่สังคมประเทศอย่างอเนกอนันต์

      พระองค์ทรงมีความรู้ มีวิธีคิดที่เป็นวิทยาศาสตร์ และมีความชาญฉลาดอย่างตะวันตกที่ทรงเจริญเติบโตและได้รับการศึกษาอย่างดีจากประเทศสวิสเซอร์แลนด์ ดินแดนแห่งเสรีภาพ สันติภาพ และอบอวลด้วยประชาธิปไตย ขณะที่เมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์ในประเทศไทย ดินแดนแห่งเกษตรกรรมและกสิกรรมในแบบตะวันออก ที่ยังมีความล้าหลัง และประชาชนคนส่วนมากเป็นเกษตรกร ไร้การศึกษา มีความเป็นอยู่ที่ยากลำบาก และขาดโอกาสในทุกด้าน เป็นภาพของ 2 แผ่นดินที่พระองค์เคยใช้ชีวิตอยู่ และได้รับการศึกษาเมื่อยังทรงพระเยาว์ กับอีกที่คือประเทศไทยที่จะต้องอยู่ในพระราชภาระเมื่อทรงเป็นพระประมุข

      ประสบการณ์ของพระองค์ภายหลังขึ้นครองราชย์ คือการเสด็จเยือนต่างประเทศทั้งในยุโรป สหรัฐอเมริกา และในเอเชีย และการเสด็จพระราชดำเนินในประเทศไปตามถิ่นทุรกันดารตามที่ต่างๆ จากยอดดอย ที่ราบ ถึงชายทะเล อย่างต่อเนื่อง พระองค์ได้ผสมผสานความฉลาด ความรู้ และประสบการณ์อย่างตะวันตกที่พระองค์มีมาแต่ยังทรงพระเยาว์ ประจวบกับสถานภาพใหม่ในแผ่นดินไทยที่พระองค์ได้พบเห็น อันเป็นสังคมเกษตรที่มีข้าวเป็นอาหารหลัก และมีความต้องการ “น้ำ” เป็นพื้นฐานของการทำเกษตรทุกชนิด การได้พบปะกับประชาชนโดยตรงในทุกพื้นที่ที่ได้เสด็จไปถึง ทำให้พระองค์เข้าใจสภาพปัญหาที่ประชาชนต้องเผชิญ คือ สภาพความยากจนของประชาชนอันเป็นรากเหง้าของปัญหาอื่นๆ ตามมาอีกมากมาย ซึ่งสะท้อนออกมาในปัญหาการเมืองที่ไม่มั่นคง เศรษฐกิจที่ขาดแคลน การศึกษาและการสาธารณสุขที่อ่อนแอ ปัญหาที่ถาโถมอยู่ในประเทศเช่นนี้ ต้องการการพัฒนาไปถึงโครงสร้างของปัญหา การ “เข้าใจ” และ “เข้าถึง” ปัญหาความต้องการของประชาชนของพระองค์ จึงเป็นที่มาของหลักคิดที่จะยกระดับคุณภาพชีวิตของประชาชนให้มั่นคงและดำรงอยู่อย่างมีคุณค่าและสมศักดิ์ศรีของความเป็นมนุษย์ คือ การมีอยู่ มีกิน ในพื้นที่ของตนเอง อันเป็นพื้นฐานของปัจจัยสี่ และเป็นความมั่นคงพื้นฐานสำคัญของมนุษย์ จึงเป็น “หัวใจ” ของการวางแนวทางการทรงงานของพระองค์ จากพระราชดำริ พระราชดำรัส พระบรมราโชวาท ที่มีอยู่ต่อเนื่องซึ่งทำให้เกิดโครงการอันเนื่องมาจากพระราชดำริทั้งหมด 4,685 โครงการ และที่เป็นโครงการเกี่ยวข้องกับการเกษตรที่กระทรวงเกษตรฯ เข้าไปมีส่วนรับผิดชอบดำเนินการสนองพระราชดำริ จำนวน 3,532 โครงการ ซึ่งในจำนวนโครงการทั้งหมดที่เกี่ยวกับน้ำมีมากถึง 3,031 โครงการ หากเป็นการจัดการบริหารก็นับเป็นยุทธศาสตร์ใหม่ ครอบคลุมทุกพื้นที่ จากขุนเขาผ่านที่ราบสู่มหานทีของประเทศไทย ด้วยหลักคิด “เข้าใจ เข้าถึง และพัฒนา” ที่พระองค์เข้าใจปัญหาของคนยากจน ซึ่งเป็นคนส่วนใหญ่ของประเทศ พระองค์เสด็จเยือนเข้าถึงทุกพื้นที่ แม้ถนนหนทางยากลำบาก การได้ไปสัมผัสกับประสบการณ์ตรง ผนวกกับวิชาความรู้ที่พระองค์มี พระองค์จึงมีพระวิริยะอุตสาหะ คือ ความเพียรไม่สิ้นสุด ที่จะช่วย “ปลด” ความทุกข์ยากให้กับคนด้อยโอกาสไปพร้อมกับการสร้างโอกาสให้กับคนเหล่านี้ “ได้เข้าถึงการพัฒนา” ให้ชีวิตมีความก้าวหน้าผาสุก พึ่งตนเองได้ในท้ายที่สุด ซึ่งก็คือ “การพัฒนา” ด้านความมั่นคงของความเป็นมนุษย์ให้สูงค่ากว่าที่เคยเป็นมา และยุทธศาสตร์การพัฒนานี้ พระองค์ไม่เลือกลัทธิศาสนาหรือกลุ่มชนใด

      แนวทางการพัฒนาของพระองค์ จึงมุ่งยกระดับคุณภาพชีวิตของประชาชนให้หลุดพ้นจากความทุกข์ยาก และให้มีความกินดีอยู่ดี สามารถพึ่งพาตนเองได้นี้ จึงเป็นการสร้างความมั่นคงในตัวมนุษย์เองในด้านหนึ่งในฐานะปัจเจก แต่ในอีกด้านหนึ่ง คือ การเสริมสร้างความมั่นคงและเข้มแข็งแก่ชุมชนในทางสังคม ซึ่งจะเป็นการสร้างความมั่นคงให้กับประเทศในภาพรวม ในระยะแรกเริ่ม ช่วง 2 ทศวรรษของการขึ้นครองราชย์ ที่ประเทศไทยเผชิญกับภัยคุกคามจากภายนอกอีกด้วย ซึ่งการเล็งเห็นความสำคัญของการพัฒนาที่เอา “มนุษย์” เป็นหัวใจของยุทธศาสตร์การพัฒนานี้ ทำให้ประเทศไทยรอดพ้นจากการถูกครอบงำ และความขัดแย้งทางลัทธิอุดมการณ์จากต่างประเทศ ในขณะที่ประเทศรอบบ้านต้องเผชิญกับภัยสงครามที่เกิดจากความขัดแย้งนี้เป็นระยะเวลาหลายสิบปี

      การเข้าใจ เข้าถึง และพัฒนา ที่พระองค์พระราชทานในการทำงานกับประชาชน จึงให้หลักสำคัญอยู่ที่ “คน” ซึ่งถือว่าเป็นทรัพยากรสำคัญที่สุดของประเทศ และการดำเนินตามหลักการนี้ ก็เพื่อนำไปสู่การสร้างความเสมอภาคในความเป็นมนุษย์ที่เข้าถึงโอกาสในการได้รับการพัฒนาด้านต่างๆ ทางสังคม ทั้งด้านการศึกษา เศรษฐกิจ สาธารณสุข และอื่นๆ ซึ่งความเสมอภาคในโอกาสที่ทัดเทียมกันนี้ ก็จะนำไปสู่ความรู้สึกว่าได้รับความยุติธรรม และท้ายที่สุดก็จะเกิดความสมัครสมานสามัคคีเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกันภายในชาติ เป็นเกราะกำบังภัยอันตรายใดๆ ที่จะเกิดแก่ชาติได้อีก

      พระราชปณิธาน และพระราชภาระที่สำเร็จลุล่วงมาเป็นระยะๆ ที่พระองค์ได้ทรงงานอย่างต่อเนื่องนี้ ได้ “ครองใจ” คนไทยทั้งแผ่นดิน และยังได้รับการสรรเสริญจากเพื่อนบ้านไปจนถึงในระดับโลก มีรางวัลเทิดพระเกียรติมากมาย ล้วนได้แสดงให้เห็นถึงคุณค่าที่พระองค์ทรงตรากตรำมายาวนาน และในทุกด้านล้วนส่งเสริมให้ประชาชนได้ตระหนักถึงการสร้างความสามารถที่จะพึ่งตนเองได้ ทั้งในด้านความรู้ ด้านเศรษฐกิจที่เกี่ยวข้องกับเกษตรเป็นด้านหลัก ด้านที่อยู่ที่ทำกิน จนกลายเป็นความมั่นคงในตนเอง และแผ่ขยายไปสู่ชุมชนและประเทศ ซึ่งทุกๆ ครั้งพระองค์จะทรงเน้นย้ำให้ทำหน้าที่ของตน และด้วยความรับผิดชอบต่อส่วนรวม ต่อประเทศเป็นสำคัญเสมอ ดังพระกระแสพระบรมราโชวาทพระราชทานเมื่อวันที่ 27 ตุลาคม พ.ศ. 2516

      “คนไทยทุกคน ไม่ว่าจะอยู่ในวัยใด มีศาสนาใด มีอาชีพใด ย่อมต้องช่วยซึ่งกันและกัน ช่วยกันอุ้มชูชาติบ้านเมือง คือส่วนรวม ให้อยู่ได้ เพราะเหตุว่า แต่ละคน แต่ละบุคคล ต้องอาศัยส่วนรวมเป็นที่อยู่อาศัย ถ้าส่วนรวมอยู่เป็นสุข แต่ละบุคคลก็อยู่เย็นเป็นสุข ฉะนั้น ทุกคนมีหน้าที่ที่จะสร้างให้ส่วนรวมมีความมั่นคง และความสงบ”

      ดังนั้น งานในแนวพระราชดำริและโครงการของพระองค์ จึงมุ่งแก้ปัญหาของทุกคน ทุกกลุ่ม ทุกภูมิภาค เพื่อประโยชน์สุขของทุกคนในหลายมิติ กล่าวคือ

ด้านการศึกษา

      พระองค์ทรงให้ความสำคัญกับการวางรากฐานทางความรู้ให้กับประชาชน โดยเฉพาะที่อยู่ห่างไกลให้เข้าถึงโครงการทางการศึกษา ไม่ว่าจะอยู่ในป่าเขา ในชนบทที่ห่างไกลเพียงใด ซึ่งพระองค์ได้เริ่มตั้งโรงเรียนสอนทางไกล นั่นคือ โครงการศึกษาทางไกลผ่านดาวเทียม นับว่าเป็นนวัตกรรมในยุคนั้น เพราะเป็นการผสมผสานเทคโนโลยีกับการจัดการ เพื่อลดความเหลื่อมล้ำทางการศึกษา หลักๆ คือ การแก้ปัญหาการขาดแคลนครู และเมื่อยุคไอทีมาถึง โครงการนี้ก็ได้พัฒนาขึ้นไปอีกขั้น กลายเป็น อีดีแอลทีวี (eDLTV : Electronic Distance Learning Television) ซึ่งโครงการการศึกษานี้นับว่าได้ส่งผลกระทบกว้างไกลยิ่ง ซึ่งมีทั้งแบบออนไลน์ (เรียนเมื่อไหร่ก็ได้ทางอินเตอร์เน็ต) และแบบออฟไลน์ (ใช้งานเนื้อหาในเซิร์ฟเวอร์ หรือเอ็กเทอร์นัล ฮาร์ดดิส) ที่สำคัญ คือ eDLTV ได้ประโยชน์มหาศาลในโรงเรียนที่ห่างไกล หรือเรียกว่า “ครูตู้” ที่นักเรียนในพื้นที่ห่างไกลและขาดแคลนครูจะได้เรียนไปพร้อมกับนักเรียนโรงเรียนไกลกังวลที่หัวหิน ผ่านจอทีวี และอีกโครงการคือ สารานุกรมไทยสำหรับเยาวชน ซึ่งเป็นคลังความรู้ให้นักเรียน เยาวชนได้ค้นคว้าในทุกเรื่อง โดยพระราชประสงค์นั้น มีพระบรมราชา ธิบายว่าด้วยสารานุกรม คือ ....จุดประสงค์อันแรกอันสำคัญที่สุดก็คือ ให้ผู้ใช้สารานุกรมนี้เกิดความรู้สึกว่า “โลกนี้มันเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน โลกหมายถึง โลกความรู้ โลกกลม โลกของวิทยาศาสตร์ และโลกของวิชาการต่างๆ อันเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน ต้องอาศัยซึ่งกันและกัน แล้วก็ในเวลาเดียวกัน ก็ทำให้เห็นว่าในชาติบ้านเมือง หรือในเมืองอื่นๆ ก็ต้องอาศัยซึ่งกันและกัน ถ้าได้ความคิดอันนี้อย่างหนึ่ง ก็จะเกิดความรู้สึกว่า ชีวิตของตนจะต้องอยู่ในส่วนรวม และจะต้องพยายามปฏิบัติเพื่อส่วนรวม ศิลปะ ดนตรี ก็จะต้องรวมกับวิทยาศาสตร์ ซึ่งคนทั่วๆ ไปไม่เข้าใจ แต่ว่าถ้าอ่านสารานุกรมแล้วก็จะเข้าใจ” (จากหนังสือ พลังแห่งแผ่นดิน นวมินทรมหาราชา, หน้า 195-196)

      ในพื้นที่ขาดแคลนและห่างไกล พระองค์ได้ทรงสนับสนุนให้จัดตั้งโรงเรียนหลายแห่ง อาทิ โรงเรียนเจ้าพ่อหลวงอุปถัมภ์ สำหรับเด็กชาวเขา ใน พ.ศ. 2501 โรงเรียนราชประชาสมาสัย สำหรับบุตรธิดาของผู้เป็นโรคเรื้อน ใน พ.ศ. 2507 โรงเรียนร่มเกล้า ทั้งหมด 12 แห่ง ใน 12 จังหวัด พ.ศ. 2516 โรงเรียนพระดาบส ซึ่งเป็นโรงเรียนช่วยผู้ขาดแคลนทุนทรัพย์ แต่มีความพากเพียรและต้องการฝึกวิชาชีพ พ.ศ. 2519 เป็นต้น

      การให้ความสำคัญกับการศึกษาของประเทศ ดังปรากฏในพระบรมราโชวาทในโอกาสต่างๆ ของผู้สำเร็จการศึกษาจากสถาบัน โรงเรียน และอุดมศึกษาทุกแห่งที่พระองค์ได้เสด็จไปพระราชทานปริญญาบัตรทั่วประเทศ ซึ่งทุกแห่งหนพระองค์ได้ชี้ให้เห็นความสำคัญของการเรียนรู้ ทั้งทางวิชาการ และการนำไปปฏิบัติ เพื่อให้เกิดผลรวมที่เป็นประโยชน์แก่ประเทศชาติเป็นสำคัญเสมอ การที่พระองค์ได้เสด็จไปพระราชทานปริญญาบัตร และยังมีพระบรมราโชวาทให้กับสถาบันอุดมศึกษาทุกสถาบัน และทุกๆ ปีอย่างต่อเนื่องหลายทศวรรษ เป็นการตอกย้ำให้เห็นว่าพระองค์ทรงให้ความสำคัญและใส่พระทัยต่อการศึกษาทุกระดับของประเทศ

      ความห่วงใยด้านการศึกษาของพระองค์ยังได้มีการตั้ง “ทุนอานันทมหิดล” ขึ้นในปี พ.ศ. 2498 ต่อมาเปลี่ยนเป็น “มูลนิธิอานันทมหิดล” ในปี พ.ศ. 2502 เพื่อจัดการสนับสนุนให้ทุนการศึกษาแก่แพทย์ไปศึกษาต่อยังต่างประเทศในระยะแรกและต่อมาก็ขยายไปด้านสาขาอื่นๆ ด้วย ซึ่งเป็นทุนให้เปล่า ทั้งนี้ก็เพื่อให้คนเหล่านี้ได้นำความรู้มาพัฒนาประเทศต่อไป และในช่วงสุดท้ายแห่งพระชนม์ชีพยังได้พระราชทาน “กองทุนการศึกษา” เพื่อ “พัฒนาครู” อันเป็นปณิธานที่อยากเห็นการศึกษามีการพัฒนาคุณธรรม และจริยธรรมให้กับครูสู่นักเรียน ซึ่งโครงการกองทุนการศึกษา เริ่มในปี พ.ศ. 2555 ด้วยพระองค์ทรงมีพระดำริว่า สิ่งสำคัญของการดำเนินโครงการคือ มุ่งพัฒนาการศึกษาให้ดีขึ้น สร้างเสริมจริยธรรม ผลิตบุคลากรที่มีคุณภาพ มีคุณธรรมสู่สังคม และพระราชทานคำแนะนำให้ทำงานแบบภาคเอกชน ประสานความร่วมมือกับภาคส่วนต่างๆ ทำทุกอย่างเรียบง่าย ประหยัด ลดขั้นตอนปฏิบัติ ทั้งนี้ เพื่อ “สร้างคนดีให้แก่บ้านเมือง” พัฒนาคุณธรรมและจริยธรรมแก่นักเรียน พัฒนาความรู้ ความสามารถแก่ครู ให้สวัสดิการครู เป้าหมายโครงการมิใช่แข่งกันเรียนอย่างเดียว แต่ต้องการให้เป็นคนมีคุณธรรม รู้ศักยภาพของตนเอง มีน้ำใจช่วยเหลือกัน โครงการนี้นับเป็นโครงการสุดท้ายในด้านการศึกษาที่พระองค์ทรงห่วงใยในเรื่องคุณภาพการศึกษาของประเทศ

ด้านเศรษฐกิจ

      ดังที่รับรู้กันทั้งในและต่างประเทศแล้วว่า พระองค์ทรงพระราชทานปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงแก่สังคมไทย ในช่วงวิกฤติเศรษฐกิจปี 2540 ซึ่งแท้จริงแล้ว พระองค์ได้พระราชทานแนวคิดนี้แก่นิสิตมหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ในปี 2517 ซึ่งเกิดจากประสบการณ์ของพระองค์ที่อยู่กับพื้นที่ต่างๆ และทรงเล็งเห็นปัญหาที่เกิดขึ้นกับประเทศ

      ปัญหาความยากจนเป็นปัญหาหลัก และยังนำไปสู่ความขัดแย้งอันเนื่องมาจากความเหลื่อมล้ำตามมาอีกมาก ความยากจนจึงถือว่าเป็นรากฐานของปัญหาความขัดแย้งในชาติเพราะความไม่พออยู่พอกินและถูกเอารัดเอาเปรียบจากคนที่มีโอกาสเหนือกว่า การพัฒนาคนให้สามารถสร้างเศรษฐกิจที่พึ่งตัวเองได้ จึงเกิดขึ้นจากหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียง ที่สามารถนำไปประยุกต์ให้ใช้ได้ทุกระดับตั้งแต่ บุคคล ครอบครัว ชุมชน จนถึงประเทศ และสามารถนำไปใช้กับภาคธุรกิจได้ด้วย หลักคิดของพระองค์นี้ได้รับการยอมรับในระดับโลกว่าทรงเป็นพระมหากษัตริย์นักพัฒนา คือพัฒนามนุษย์ให้สามารถที่จะพึ่งตนเองได้ โดยมีปัจจัยสี่เป็นพื้นฐานของชีวิต และอยู่ในทางสายกลางคือ พอประมาณ ไม่เบียดเบียน ไม่โลภมาก นับเป็นหลักการที่ให้ความสำคัญกับความเป็นมนุษย์สูงกว่าวัตถุ และหากเป็นการทำธุรกิจก็หมายความถึงการไม่แสวงหากำไรมากจนกระทั่งเบียดเบียนเพื่อนมนุษย์ ซึ่งเป็นการทำธุรกิจที่ต้องไม่ไปลดทอนคุณค่าความเป็นมนุษย์ในสังคม ซึ่งต้องการที่จะอยู่อย่างพึ่งอิงพิงกัน แบ่งปันกันมากกว่า ดังนี้ หัวใจของการพัฒนาในหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงที่สำคัญจึงไม่ใช่การปั่นเม็ดเงินเพื่อให้ได้กำไรมากๆ แต่เป็นการยกระดับคุณภาพชีวิตที่มีความคิดอยู่ที่การสร้างความสมดุลระหว่างคนและสภาพแวดล้อมทางสังคมควบคู่ไปด้วยกัน ทำให้เกิดความมั่นคงในตัวของคนหรือความเป็นมนุษย์ที่มีคุณค่าและศักดิ์ศรีพร้อมๆ ไปกับการสร้างความมั่นคงทางสังคม คือการไม่เอาเปรียบเพื่อนมนุษย์ และไม่สร้างความเสียหายให้กับสังคมนั่นเอง

      หลักคิดของเศรษฐกิจพอเพียง จึงเป็นการเน้นการเติบโตอย่างยั่งยืนและทั่วถึงบนหลักของความพอประมาณ มีเหตุผล และมีภูมิคุ้มกันด้วยเงื่อนไขของความรู้และคุณธรรมเพื่อเอาชนะในตัวมนุษย์เองและเพื่อลดความเสี่ยงและการเปลี่ยนแปลงต่างๆ ที่อาจเกิดขึ้น ทั้งจากภายในและภายนอกประเทศ การแก้ไขปัญหาความยากจนและการลดความเหลื่อมล้ำทางสังคมตามหลักคิดนี้ จึงมุ่งเน้นการพึ่งพาตนเองโดยมีประชาชนเป็นศูนย์กลาง ไม่เป็นวัตถุนิยม หรือ บริโภคนิยม ไม่สนับสนุนการสร้างรายได้ที่ปราศจากความรับผิดชอบต่อสังคม-ส่วนรวม แต่ให้ความสำคัญกับการหล่อหลอมจิตวิญญาณ ปลูกฝังให้คนมีความสมดุลระหว่างการผลิตกับการบริโภค ที่มีจิตสำนึกที่เอื้ออาทรและอยู่กับธรรมชาติอย่างกลมกลืน ไม่ทำร้ายธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม ซึ่งเป็นการชี้แนะให้ประชาชน ดำเนินชีวิตอยู่ในทางสายกลาง โดยเฉพาะในสภาวะที่ระบบเศรษฐกิจมีการแข่งขันสูงในยุคปัจจุบัน

      จากหลักคิดนี้ พระองค์ได้ทรงชี้แนะ และได้มีการปฏิบัติในหลายพื้นที่ทั่วประเทศจนเป็นที่ประจักษ์ ทั้งโครงการในสวนจิตรลดาที่เป็นโรงนาและโรงงานอุตสาหกรรมแปรรูป รวมถึงโครงการหลวงอื่นๆ เป็นตัวอย่างเริ่มต้นจนเกิดโครงการต่างๆ มากมายกว่า 4 พันโครงการทั่วประเทศ ซึ่งแสดงให้เห็นว่าพระองค์ทรงเข้าใจปัญหาและรู้จริงถึงความต้องการของคนส่วนใหญ่ของประเทศซึ่งอยู่ในภาคชนบทและเป็นเกษตรกร รูปธรรม แนวคิด และโครงการต่างๆ ที่เกิดขึ้น จึงมีส่วนสำคัญยิ่งในการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิมนุษยชนของคนให้มีความมั่นคงในชีวิต ทั้งทางเศรษฐกิจ สังคม สาธารณสุข และการศึกษา ซึ่งเคยถูกละเลยและทอดทิ้ง ความเข้าใจสภาพปัญหาเกี่ยวกับความยากจน และการขาดแคลนโอกาส ทำให้พระองค์เข้าถึงความต้องการ รู้สาเหตุ กระทั่งนำไปสู่การพัฒนา ซึ่งครอบคลุมมิติที่ส่งเสริมสิทธิมนุษยชนของกลุ่มชนที่ยากจนไม่ให้ถูกกีดกันออกไปจากสังคมไปเป็นคนอื่น แต่หากได้รับโอกาสและการสร้างตัวตนของเขาให้เป็นคนไทยที่เสมอหน้า ไม่ว่าเป็นชาวเขา ชาวนา หรือ ชาวเล หลักปรัชญาเศรษฐกิจนี้จึงทำให้คนด้อยโอกาสได้รับการส่งเสริมความก้าวหน้า และได้รับประโยชน์ทางสังคม และในอีกด้านหนึ่ง พวกเขาเหล่านี้ก็ได้เกิดสำนึกของความเป็นเจ้าของชุมชนและประเทศ ในการที่จะสร้างประโยชน์ให้กลับคืนมาอีกมากมายไม่รู้จบ นับเป็นการส่งเสริมสิทธิมนุษยชนทางเศรษฐกิจและสังคม ในการพยายามต่อสู้กับความยากจนอย่างถึงที่สุดของพระองค์โดยไม่เลือกปฏิบัติ ไม่ว่าจะเป็นลัทธิใด ดังที่พระองค์ได้เคยให้สัมภาษณ์ผู้สื่อข่าวต่างประเทศว่า

      “เราไม่ได้ต่อสู้กับประชาชน เราต่อสู้กับความอดอยากหิวโหยของประชาชนให้มีชีวิตที่ดีขึ้น ถ้าประชาชนเหล่านี้มีชีวิตที่ดีขึ้น พวกประชาชนอีกฝ่ายที่ท่านเรียกว่า “พวกที่กระด้างกระเดื่อง พวกคอมมิวนิสต์” ก็จะมีชีวิตที่ดีขึ้นด้วยเช่นกัน ทุกคนไม่ว่าฝ่ายใดต่างก็จะมีความสุขทั้งหมด”

      การพัฒนาตามหลักเศรษฐกิจพอเพียงที่เป็นรูปธรรมชัดเจน อาทิ แนวทฤษฎีใหม่ที่ทรงชี้แนะให้ประชาชนรู้จักจักแบ่งที่ทำกินให้มีทั้งที่อยู่อาศัย ขุดสระน้ำ เลี้ยงสัตว์ และทำเกษตรแบบผสมผสาน เพื่อให้เกษตรกรสามารถที่จะมีที่อยู่อาศัย และสร้างเศรษฐกิจในพื้นที่ดินของตัวเอง ให้มีอาหารที่เพียงพอแก่การยังชีพโดยไม่ต้องซื้อหา และหากมีมากพอก็แบ่งปัน หรือสามารถที่จะนำไปขายได้ ก็จะสามารถสร้างความมั่นคงให้เกิดขึ้นกับครอบครัว และชุมชน ซึ่งหากเกิดขึ้นไปทั่ว และขยายไปทุกพื้นที่ของประเทศ ก็จะเป็นการสร้างความมั่นคงจากฐานราก และกลายเป็นการสร้างความมั่นคงให้กับประเทศได้อย่างดีอีกด้วย ซึ่งพระองค์ยังได้ตั้งมูลนิธิชัยพัฒนาเพื่อสนับสนุนความเสมอภาคให้กับมนุษย์ ได้รับความช่วยเหลือในยามทุกข์ ดังพระราชดำรัสเมื่อ 4 ธันวาคม พ.ศ. 2537 ว่า “ชัยของการพัฒนานั้นมีจุดประสงค์คือ ความสงบ ความเจริญ ความอยู่ดีกินดี”

      และด้วยปรัชญา และแนวทางปฏิบัติเช่นนี้ นับว่าเป็นการพัฒนาที่เพิ่มความสามารถ และศักยภาพของมนุษย์ที่ขาดโอกาสได้มีความมั่นใจ และมั่นคงในชีวิต อีกทั้งไม่ฟุ้งเฟ้อตามกระแสบริโภคนิยมที่มุ่งหาเงินมากๆ ซ้ำร้ายก็ยังทำลายทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อมของมนุษย์ไปอีกด้วย การสร้างความตระหนักในการมีความรู้ มีเหตุผล และรู้ประมาณตนในการสร้างเศรษฐกิจให้พอเพียงตามขั้นตอนของทฤษฎีใหม่ ซึ่งหากทำได้ชาวนาไทยก็จะมีรายได้เพิ่มขึ้น ไม่ต้องบริโภคสินค้าจากภาคอุตสาหกรรม ไม่ต้องแบกภาระหนี้สิน ไม่ต้องจำนองที่นา และไม่ต้องสูญเสียที่นาที่บรรพบุรุษได้สร้างไว้

      รูปธรรมที่พระองค์ทรงริเริ่มการพัฒนาที่สำคัญ ในช่วงแรกเริ่มก็คือ การเปลี่ยนภูเขาปลูกฝิ่นของชาวเขาให้กลายเป็นแปลงผัก ผลไม้ ชา และกาแฟ สร้างอาชีพใหม่ และเพิ่มรายได้อีกด้วย ซึ่งทำให้ชาวเขาที่เคยถูกทอดทิ้ง ถูกกีดกัน และไม่มีสถานะที่มั่นคงทางกฎหมาย ก็กลับกลายเป็นความเปลี่ยนแปลงครั้งสำคัญในเชิงยุทธศาสตร์ของประเทศ ที่ทำให้ชาวเขาเหล่านี้เป็นผู้ที่นอกจากจะมีอาชีพที่ถูกกฎหมายจากการทำเกษตรแนวใหม่แล้ว ชาวเขาเหล่านี้ยังเป็นผู้พัฒนาพื้นที่ให้มีความอุดมสมบูรณ์ และรักษาป่า แหล่งน้ำ ทำให้ความเป็นชุมชนมีความมั่นคง และมั่งคั่งด้วยเศรษฐกิจตามหลักปรัชญาของพระองค์จนถึงปัจจุบัน

      ปรัชญาเศรษฐกจิพอเพียง จึงมาบรรจบกับเวลาของกระแสโลกที่ต่อต้านระบบบริโภคนิยมอันนำมาสู่ความขัดแย้ง ความอยุติธรรมทางสังคมและสิ่งแวดล้อม ดังที่เผชิญอยู่ในยุคโลกาภิวัตน์ที่ทุกประเทศพยายามผลักดันให้เศรษฐกิจขยายตัวสูงเพื่อหวังให้ประชาชนมีรายได้ และบริโภคในระดับสูง ทั้งที่โลกมีทรัพยากรไม่พอ ซ้ำร้ายทรัพยากรหลายอย่างยิ่งร่อยหรอลงไปอย่างต่อเนื่อง การที่สังคมไทยมีหลักเศรษฐกิจพอเพียงจึงเป็นการตอบโจทย์ของโลกปัจจุบัน และสำหรับประเทศไทย แนวคิดของพระองค์จึงเป็นเรื่องทันสมัยและเหมาะสมกับสภาพแวดล้อมของประเทศ ปราศจากค่านิยมแบบตะวันตก ซึ่งสามารถปฏิบัติได้ ไม่ซับซ้อนและบังเกิดผลจริง คือสร้างเศรษฐกิจที่พึ่งพาตนเองโดยเฉพาะ

      ความสำเร็จนี้นายโคฟี แอนนัน (Kofi Annan) เลขาธิการสหประชาชาติ ได้ทูลเกล้าถวายรางวัลความสำเร็จสูงสุดด้านการพัฒนามนุษย์ (Human Development Lifetime Achievement Award) ของโครงการพัฒนาแห่งสหประชาชาติ (United Nations Development Programme : UNDP) เมื่อวันที่ 26 พฤษภาคม 2549 และได้กล่าวสดุดีพระองค์ไว้ในโอกาสดังกล่าวว่า

      “ …พระองค์ทรงเอื้อมพระหัตถ์เอื้อไปยังบรรดาผู้ที่ยากจนที่สุด และเปราะบางที่สุดในสังคมไทย ทรงรับฟังปัญหาของพวกเขาเหล่านั้น และให้ความช่วยเหลือพวกเขาเหล่านั้น ให้สามารถยืนหยัดดำรงชีวิตของตนเองต่อไปได้ด้วยกำลังของตัวเอง ... โครงการเพื่อการพัฒนาชนบทต่างๆ ขององค์พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ยังประโยชน์ให้กับประชาชนนับล้านๆ ทั่วทั้งสังคมไทย”

      ซึ่งหลักการทรงงานของพระองค์นี้ได้เป็นที่ยอมรับในระดับสากลอย่างแท้จริง และเป็นหลักการพัฒนามนุษย์และสังคม เพื่อความยั่งยืน นี้อยู่บนหลักการส่งเสริมและคุ้มครองสิทธิความเป็นมนุษย์ ให้ได้รับความมั่นคงและพ้นจากความกลัว ความยากจน และความหิวโหย โดยไม่เลือกปฏิบัติแก่กลุ่มชน หรือลัทธิใดๆ

(อ่านต่อฉบับหน้า)

From : http://www.fpps.or.th