สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ยกระดับคุณภาพเลือกตั้งไทย : เลือกตั้งในรัฐธรรมนูญใหม่

สมชาติ เจศรีชัย

      สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อม พระราชทานรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2560 เมื่อวันที่ 6 เมษายน 2560 เวลา 15.00 น. เป็นรัฐธรรมนูญฉบับที่ 20 ในประวัติศาสตร์การเมือง 85 ปีของไทย นั่นอาจหมายถึงการนับหนึ่งของกระบวนการทางการเมืองและอาจจะไปจบลงที่การเลือกตั้งทั่วไปสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรและการเลือกสมาชิกวุฒิสภาอันเป็นองค์ประกอบของรัฐสภาไทย

      รัฐสภาไทยจะประกอบด้วยสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร จำนวน 500 คน และสมาชิกวุฒิสภา (ตามบทเฉพาะกาล) มีจำนวน 250 คน รวมเป็นจำนวนทั้งสิ้น 750 คน (กรณีที่สมาชิกวุฒิสภาชุดแรกหมดวาระไปจะมีจำนวนเพียง 200 คนเท่านั้น และมาจากการเลือกกันเอง)

      ในวาระเริ่มแรก รัฐธรรมนูญบัญญัติให้สมาชิกวุฒิสภา 250 คน มาจากการเลือกกันเอง 200 คนและให้คณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) แต่งตั้ง 50 คน ส่วนอีก 200 คน ประกอบด้วย บุคคลที่มาจากการสรรหา 194 คน(หนึ่งร้อยเก้าสิบสี่) รวมกับผู้ดำรงตำแหน่งปลัดกระทรวงกลาโหม ผู้บัญชาการทหารสูงสุด ผู้บัญชาการทหารบก ผู้บัญชาการทหารเรือ ผู้บัญชาการทหารอากาศ และผู้บัญชาการตำรวจแห่งชาติ

      นี่คือโครงสร้างรัฐสภาไทยที่ปรากฏในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย

      นอกเหนือจากโครงสร้างดังกล่าวแล้ว รัฐธรรมนูญยังมีการวางหลักการเกี่ยวกับการได้มาของสมาชิกวุฒิสภาไว้ว่า “ประชาชนไทยทุกคนจึงมีสิทธิสมัครรับเลือกเป็นสมาชิกวุฒิสภา” โดยให้มาจากการเลือกกันเองของบุคคลซึ่งมีความรู้ ความเชี่ยวชาญ ประสบการณ์ อาชีพ ลักษณะ หรือประโยชน์ร่วมกัน หรือทำงานหรือเคยทำงานด้านต่างๆ ที่หลากหลายของสังคม โดยในการแบ่งกลุ่มต้องแบ่งในลักษณะที่ทำให้ประชาชนซึ่งมีสิทธิสมัครรับเลือกทุกคนสามารถอยู่ในกลุ่มใดกลุ่มหนึ่งได้

      ในส่วนของการเลือกตั้งสมาชิกสภาผูแทนราษฎรยังมีการเปลี่ยนแปลงทั้งโครงสร้าง และกระบวนการ อันเป็นระบบการเลือกตั้งที่ยังไม่เคยปรากฏว่ามีการนำไปใช้ในการเลือกตั้งสมาชิกรัฐสภาแห่งใดในโลก¹ กล่าวคือ มีการแบ่งเขตเลือกตั้งและแบบสัดส่วน ซึ่งก็คือแบบผสม แต่ใช้คะแนนเสียงที่ได้ในระบบแบ่งเขตเลือกตั้ง (เขตเดียวเบอร์เดียวที่ผู้ได้คะแนนสูงสุดเป็นผู้ได้รับเลือกตั้ง)ไปหาจำนวนที่นั่งของพรรคการเมืองที่พึงมีจากการเลือกตั้งครั้งนั้น แล้วเอาที่นั่งแบบแบ่งเขตเลือกตั้งไปหักออกจากจำนวนที่นั่งที่พึงมีจะได้เป็นจำนวนที่นั่งของพรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแบบบัญชีรายชื่อจะได้รับ วิธีการนี้เป็นเสมือนวิธีการเลือกตั้งสมาชิกแบบสัดส่วนผสม ( Mixed-member proportional representation : MMP) ที่ว่ากันว่าเยอรมนีเป็นประเทศแรกที่ริเริ่มใช้วิธีการนี้ ซึ่งใช้คะแนนเสียงเลือกพรรคการเมืองมาจัดสรรปันส่วนเป็นที่นั่งของสมาชิกสภาผู้แทนราษฎร² แต่วิธีการที่ปรากฏในรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยกลับกันกับของเยอรมนี ซึ่งที่เป็นเช่นนี้น่าจะเกิดจากลักษณะของคนไทยที่นิยมตัวบุคคล (ในระบบเขตเลือกตั้ง) มากกว่าความนิยมในตัวพรรคการเมือง (หรือนโยบายพรรคการเมืองที่เสนอต่อประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้ง) ซึ่งวิธีการที่คณะกรรมการร่างรัฐธรรมนูญนำมาใช้นี้ยกเอาเรื่องความสะดวกในการลงคะแนนเลือกตั้ง เพราะใช้บัตรใบเดียวและทุกคะแนนเสียงมีคุณค่า เพราะแม้ผู้สมัครของพรรคจะมิได้รับการเลือกตั้ง (ได้คะแนนสูงสุด) แต่ก็ยังเอาคะแนนที่ผู้สมัครรับเลือกตั้งในแบบแบ่งเขตเลือกตั้งไปคำนวณหาสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรทั้งหมดในสภาที่พรรคจะพึงมี (เว้นแต่จำนวน ส.ส.ที่คำนวณได้จากทุกพรรคครบตามจำนวน ส.ส. 500 คนแล้ว พรรคการเมืองที่ได้คะแนนหลังจากนั้นก็จะไม่มีที่นั่งในสภา)

      เรื่องการคำนวณคะแนนที่พรรคการเมืองจะพึงมีที่นั่งในสภาผู้แทนราษฎรจะย้อนกลับมาลงรายละเอียดเมื่อถึงการได้มาซึ่งสมาชิกสภาผู้แทนราษฎรแบบบัญชีรายชื่อ เมื่อการกำหนดระบบของการเลือกตั้งไว้ดังนี้ จึงเป็นเรื่องที่พรรคการเมืองต้องพิถีพิถันในการเฟ้นหาผู้สมัครรับเลือกตั้งของพรรคเอง (กฎหมายเลือกตั้งกำหนดการมีส่วนร่วมของสมาชิกพรรคไว้แล้ว) เพราะทุกคะแนนเสียงมีค่าในการนำไปคำนวณหาที่นั่งของ ส.ส. ทั้งหมดของพรรคในสภา

      อย่างไรก็ดี จากการเลือกตั้งตามรัฐธรรมนูญปี 2540 และปี 2550 จะเห็นได้ว่าประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้งมีการออกไปใช้สิทธิเลือกตั้ง แต่เลือกที่จะทำเครื่องหมายกากบาทในช่อง “ไม่ประสงค์ลงคะแนน”มากกว่าการเลือกผู้สมัครรับเลือกตั้ง ที่เป็นเช่นนี้อาจเป็นผลมาจากการ “ไม่ชอบตัวผู้สมัครรับเลือกตั้ง” ทุกคนที่ลงสมัครรับเลือกตั้งในเขตเลือกตั้งนั้น ดังนั้น รัฐธรรมนูญจึงได้บัญญัติให้ผู้สมัครรับเลือกตั้งซึ่งได้รับคะแนนสูงสุดและมีคะแนนสูงกว่าคะแนนเสียงที่ไม่เลือกผู้ใดเป็นผู้ได้รับเลือกตั้ง ดังนั้น ผู้สมัครรับเลือกตั้งนอกจากจะต่อสู้แข่งขันกันเองแล้วยังต้องต่อสู้กับกระแสความนิยมของผู้มีสิทธิเลือกตั้งด้วย เพราะท้ายที่สุดแล้วแม้จะได้รับคะแนนสูงสุดในเขตเลือกตั้งนั้น ก็ยังไม่ได้รับเลือกตั้งหากพ่ายแพ้คะแนนที่ประชาชนไม่ประสงค์จะลงคะแนนเลือกผู้สมัครคนใดเลย

      นอกจากนี้ รัฐธรรมนูญยังบัญญัติให้พรรคการเมืองที่ส่งผู้สมัครรับเลือกตั้งแจ้งรายชื่อบุคคลซึ่งพรรคการเมืองนั้นมีมติว่าจะเสนอให้สภาผู้แทนราษฎรเพื่อพิจารณาให้ความเห็นชอบแต่งตั้งเป็นนายกรัฐมนตรีไม่เกินสามรายชื่อต่อคณะกรรมการการเลือกตั้งก่อนปิดการรับสมัครรับเลือกตั้ง เรื่องนี้เป็นเรื่องใหม่เพราะปกติประเพณีการเมือง หัวหน้าพรรคการเมืองที่มีจำนวนที่นั่งสูงสุดมักจะเป็นนายกรัฐมนตรี แต่ประวัติศาสตร์การเมืองไทยมีบางช่วงที่มิได้เป็นเช่นนั้น ดังนั้น จึงต้องมีการกำหนดให้เสนอชื่อบุคคลที่จะเป็นนายกรัฐมนตรีไว้ก่อนเพื่อประกอบการตัดสินใจของผู้เลือกตั้ง

¹ จากการรวบรวมระบบการเลือกตั้งของ International IDEA ที่ประเทศต่าง ๆ ใช้กันอยู่จะมีด้วยกัน 4 ระบบดังนี้
(1) Single-member constituencies (เขตเดียวเบอร์เดียว)
(2) Multi-member constituencies, majoritarian (หนึ่งเขตหลายคน/เสียงข้างมาก)
(3) Multi-member constituencies, proportional (ระบบสัดส่วน)
(4) Mixed majoritarian and proportiona (ระบบผสมระหว่างเสียงข้างมากกับแบบสัดส่วน)

² ระบบการเลือกตั้งแบบสัดส่วนผสมกำหนดให้คะแนนการเลือกพรรคเป็นคะแนนที่กำหนดจำนวนยอด ส.ส. ทั้งหมดของแต่ละพรรค ส่วน ส.ส.เขตของแต่ละพรรคได้เท่าไหร่ให้นำมาหักออกจากจำนวน ส.ส.ที่คำนวณได้ทั้งหมดจากคะแนนของพรรค (https://www.facebook.com/Prof.SombatThamrongthanyawong/posts/937885186252473)

From : http://www.fpps.or.th