สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การศึกษาเพื่อสร้างความเป็นพลเมืองในระบอบประชาธิปไตย : ทำไมและอย่างไร (1)

วัฒนา อัคคพานิช

      หมายเหตุ ผู้เขียนตัดสินใจเขียนเรื่องนี้ในท่ามกลางการแตกต่างทางความคิดจนเกรงว่ายากที่จะเข้าใจกันได้ แต่ในฐานะนักวิชาการคนหนึ่ง ย่อมไม่อาจละเลยการทำหน้าที่ในเรื่องที่กำลังเป็นปัญหาของสังคมและประเทศชาติได้ ขอเพียงเปิดใจรับฟังกัน วิจารณ์กันด้วยหลักการและเหตุผลที่จะนำไปสู่ทางออกและการแก้ปัญหาที่สร้างสรรค์ของทุกท่าน ผู้เขียนขอน้อมรับคำวิจารณ์ด้วยความยินดี

บทนำ
ระบอบประชาธิปไตยมีคุณค่าและใช้ได้จริงหรือ?
      เป็นธรรมดาของอะไรก็ตามที่เรามีอยู่นานๆ ไปก็มักจะลืมคุณค่าของสิ่งนั้นๆ จะกลับมาเห็นคุณค่าได้อีกทีก็เมื่อเห็นข้อเสียหรือผลร้ายในยามที่ไม่มีมัน ประกอบกับการศึกษาเรื่องประชาธิปไตยในประเทศไทยมักจะเน้นไปที่เรื่องอื่นๆ จนลืมที่จะเรียนรู้เรื่องข้อดีและข้อเสียของประชาธิปไตยไป ไม่รู้และไม่ตระหนักในคุณค่าที่แท้จริงของประชาธิปไตยดีพอ ทั้งยังไม่เตรียมพร้อมที่จะรับมือกับข้อเสีย ข้อจำกัดของประชาธิปไตย แรงเหวี่ยงที่เกิดจากการถูกจำกัดสิทธิและเสรีภาพในระบอบเผด็จการผลักดันให้คนส่วนใหญ่โหยหาประชาธิปไตยจนลืมว่าประชาธิปไตยก็มีข้อเสียด้วย เป็นไปได้หรือไม่ว่าการเรียกร้องแต่ประชาธิปไตยโดยไม่เตรียมรับมือกับข้อเสียของประชาธิปไตยมากพอ จึงทำให้ข้อเสียนั้นขยายความรุนแรงมากขึ้นๆจนผู้คนจำนวนมากคิดเหวี่ยงไปในทางตรงกันข้ามว่า ประชาธิปไตยไม่เหมาะกับสังคมไทย ประชาธิปไตยทำให้ประเทศวุ่นวาย ประชาธิปไตยคือการเปิดโอกาสให้มีการซื้อเสียง การทุจริตโกงกิน และการทะเลาะเบาะแว้ง การขัดแย้งแตกแยก คณะราษฎรรีบเปลี่ยนแปลงเกินไป คนไทยส่วนใหญ่ยังไม่พร้อม ฯลฯ
      ข้อดีของประชาธิปไตย(เมื่อเปรียบเทียบกับเผด็จการ)

ประชาชนมีสิทธิและเสรีภาพมากกว่า โดยเฉพาะอย่างยิ่งสิทธิและเสรีภาพในฐานะมนุษย์(สิทธิมนุษยชน) และสิทธิและเสรีภาพในฐานะพลเมือง เนื่องจากปรัชญาพื้นฐานของเผด็จการเชื่อว่า คนส่วนใหญ่อ่อนแอ และไร้ความสามารถ จึงต้องให้คนที่เข้มแข็งกว่า และมีความสามารถมากกว่าเป็นผู้ปกครองดูแล ประกอบกับมนุษย์ตามธรรมชาติมักจะเห็นแก่ตัว โลภ ชอบแก่งแย่ง เอารัดเอาเปรียบกัน และเพื่อให้มนุษย์อยู่กันได้จึงมีคนที่เข้มแข็งขึ้นมาปกครอง ประชาชนในระบอบเผด็จการจึงมีสิทธิและเสรีภาพน้อย โดยเฉพาะอย่างยิ่งสิทธิและเสรีภาพทางการเมือง เศรษฐกิจ และสังคม
ประชาธิปไตยนั้นมีรากฐานมาจากปรัชญาแบบมนุษยนิยมที่เชื่อว่ามนุษย์มีคุณค่า มีศักดิ์ศรี มีคุณภาพ สามารถที่จะปกครองตนเองได้ จึงต้องให้ประชาชนปกครองตนเอง แต่เนื่องด้วยในสังคมมีประชาชนจำนวนมาก จึงจำเป็นต้องปกครองด้วยเสียงข้างมาก แต่ก็ต้องรับฟังและให้ความสำคัญกับเสียงข้างน้อยเพื่อการอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข อีกทั้งประชาธิปไตยนั้นยึดหลักความเสมอภาคที่นับว่าเป็นข้อดีที่สำคัญมาก เพราะในประเทศประชาธิปไตยนั้น บุคคลไม่ว่าจะแตกต่างกันในเรื่องเพศ วัย เผ่าพันธุ์ การศึกษา ชาติกำเนิด ฐานะ สีผิว ทุกคนล้วนเสมอภาคกันในความเป็นมนุษย์ และความเป็นพลเมือง ซึ่งต่างจากเผด็จการที่มักไม่มีความเสมอภาคกัน การเสมอภาคกันนี่เองที่ทำให้คนบางกลุ่มไม่สามารถครอบงำสังคมประเทศชาติตามความต้องการของกลุ่มตนกลุ่มเดียวได้
ประชาธิปไตยตรวจสอบได้ง่ายกว่า ทำให้การตัดสินใจและการใช้อำนาจต่างๆโปร่งใสกว่า การทุจริตฉ้อฉลต่างๆจะทำได้ยากกว่า ซึ่งเป็นข้อดีที่สำคัญมากของประชาธิปไตย แต่ถ้าหากประชาชนไม่พิจารณาอย่างเป็นธรรมมักกลับรู้สึกว่าประชาธิปไตยมีการทุจริตโกงกินมากกว่าเผด็จการ ที่เป็นเช่นนี้เพราะประชาธิปไตยโปร่งใสกว่าต่างหาก และถ้าเผด็จการสุจริตจริงก็ไม่มีเหตุผลใดๆที่จะต้องกลัวการตรวจสอบมิใช่หรือ
ผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองในระบอบประชาธิปไตยมีวาระการดำรงตำแหน่งที่แน่นอนกว่า หากไม่มีคุณธรรมหรือไม่มีความสามารถ ประชาชนสามารถที่จะไม่เลือกให้ทำงานต่อได้ และหากมีคุณธรรมและมีความสามารถ ประชาชนก็สามารถเลือกให้ทำงานต่อได้ แต่จะต้องกลับมาให้ประชาชนพิจารณาเลือกใหม่ทุกครั้งที่ครบวาระ ถ้าไม่มีคุณธรรมหรือไม่มีความสามารถก็ไม่อาจทำงานต่อได้ หากประชาชนไม่อนุญาต ต่างจากระบอบเผด็จการที่มักดำรงตำแหน่งต่อเนื่องยาวนาน แม้จะสร้างความเสียหายให้แก่ประเทศ และสร้างความเดือดร้อนให้แก่ประชาชนมากเพียงไหน ก็ยังสามารถอยู่ในตำแหน่งต่อไปได้ เพราะไม่มีวาระการดำรงตำแหน่งที่แน่นอน
ประชาธิปไตยเน้นการทำงานแบบมีส่วนร่วมมากกว่าจึงเปิดโอกาสให้เอาความดีความเก่งของทุกคนมารวมกันมากกว่า การตัดสินใจจึงรอบคอบกว่า มีประสิทธิผลที่ดีกว่า แต่การมอบอำนาจการตัดสินใจไว้ที่คนๆเดียว หรือคนกลุ่มเล็กๆกลุ่มเดียวแบบระบอบเผด็จการนั้นอาจทำให้เกิดความหายนะแก่สังคมและประเทศชาติได้มากกว่า เพราะมีส่วนร่วมน้อยกว่า รอบคอบน้อยกว่า ข้อควรพิจารณาก็คือการมีส่วนร่วมในระบอบประชาธิปไตยนั้นจำเป็นต้องมีการศึกษาเรียนรู้และฝึกฝนการมีส่วนร่วมที่ถูกต้องตามหลักประชาธิปไตยจริงๆ มิฉะนั้นการมีส่วนร่วมก็อาจสร้างปัญหาได้เช่นกัน
ระบอบเผด็จการให้อำนาจสูงสุดในการปกครองประเทศอยู่ที่ผู้นำ ผู้นำสามารถใช้อำนาจนิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการได้ตามใจชอบ คำสั่งของผู้นำคือกฎหมาย ไม่ต้องผ่านการพิจารณาของรัฐสภา หรือตัวแทนของประชาชน กฎหมายจึงมักจะขาดความชอบธรรม เปลี่ยนง่าย ไม่แน่นอน เป็นไปตามอำเภอใจของผู้นำ
จริงอยู่ที่ระบอบเผด็จการนั้นอาจจะมีข้อดีที่ว่า เร็วกว่า เด็ดขาดมากกว่า ยุ่งยากน้อยกว่า สิ้นเปลือง(ค่าใช้จ่ายบางอย่าง)น้อยกว่า การบริหารงานของรัฐบาลต่อเนื่องมากกว่า และถ้าได้ผู้นำที่เป็นคนดีมีคุณธรรมและมีความรู้ความสามารถประเทศจะเจริญก้าวหน้ามากกว่า แต่คำถามที่สำคัญก็คือ ทำอย่างไรจึงจะได้ผู้ที่เป็นคนดีและเก่งมาเป็นผู้นำตลอดไป เนื่องจากระบอบเผด็จการไม่อนุญาตให้ประชาชนเลือกผู้นำ ผู้นำจึงอาจสืบทอดตำแหน่งกันตามเครือญาติ หรือมอบอำนาจต่อๆกัน หรือแย่งชิงอำนาจกัน จึงไม่มีหลักประกันใดๆเลยที่จะได้ผู้นำที่ดีตลอดไป บ้านเมืองจึงลุ่มๆดอนๆไปตามคุณภาพของผู้นำ บางครั้งก็อาจนำประเทศเข้าสู่สงคราม หรือก่อให้เกิดความหายนะและความทุกข์แก่ประชาชนเป็นอันมาก หรืออาจตกเป็นเมืองขึ้นของชาติอื่นได้ ประชาธิปไตยจึงดีกว่าเผด็จการอย่างมากในข้อนี้ เพราะประชาธิปไตยให้อำนาจประชาชนที่จะเลือกผู้นำได้เอง แน่ละ แต่ถ้าประชาชนไม่สนใจที่จะศึกษาหาความรู้ ติดตามข่าวสารเพื่อใช้ในการพิจารณาเลือกอย่างมีวิจารณญาณ แต่กลับเห็นแก่ผลประโยชน์ส่วนตัว ผลประโยชน์เฉพาะหน้า หรือขายเสียง ข้อดีของประชาธิปไตยข้อนี้ก็ย่อมถูกทำลายไป ทั้งนี้มิควรด่วนสรุปว่าประชาธิปไตยล้มเหลว ใช้ไม่ได้แล้ว ไม่เหมาะกับสังคมไทย คณะราษฎรรีบเปลี่ยนแปลงการปกครองเร็วเกินไป คนไทยส่วนใหญ่ยังไม่พร้อม บ้านเมืองจึงวุ่นวายมาจนทุกวันนี้ ทั้งนี้พึงเข้าใจว่า แทบไม่มีประเทศไหนที่เปลี่ยนจากสมบูรณาญาสิทธิราชย์มาเป็นประชาธิปไตยโดยไม่ต้องต่อสู้ยึดอำนาจ(ยกเว้นราชอาณาจักรภูฏาน) การเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นภารกิจที่เสี่ยงมาก จึงไม่อาจรอให้ประชาชนพร้อมได้ เพราะระบอบเผด็จการย่อมไม่ต้องการพัฒนาให้ประชาชนมีความพร้อมที่จะปกครองตนเองเหมือนประวัติศาสตร์แบบที่สร้างขึ้นมาตามความคิดที่ต่อต้านประชาธิปไตย ในขณะเดียวกัน การเรียกร้องให้ได้มาซึ่งประชาธิปไตย และการหลับหูหลับตาปกปักรักษาประชาธิปไตยที่นักการเมืองอาศัยความรู้ไม่ทันของประชาชนเข้ามาแสวงหาผลประโยชน์มหาศาลโดยทุจริตนั่นแหละ จะเป็นการทำลายประชาธิปไตยอย่างถาวร การไม่เร่งเตรียมประชาชนให้พร้อมสำหรับประชาธิปไตยจะทำให้เกิดความเบื่อหน่าย ความหมดหวัง ความเกลียดชังประชาธิปไตยมากขึ้นๆ การปกป้องประชาธิปไตยที่มีปัญหาเอาไว้ต่างหากที่ทำให้ผู้คนเห็นความอ่อนแอของประชาธิปไตยมากขึ้นๆ และเป็นข้ออ้างที่ทำให้เผด็จการอ้างความชอบธรรมที่จะปกครองประเทศนี้เสมอ ดังนั้น พวกเราจึงควรที่จะเร่งศึกษาสำรวจตรวจสอบว่าเราควรจะเตรียมประชาชนเพื่อสร้างประชาธิปไตยที่แข็งแกร่งได้อย่างไร แทนที่จะเรียกร้องต่อสู้เพื่อประชาธิปไตยแบบเดิมๆ แทนที่จะบอกว่าห้ามดูถูกประชาชน ห้ามวิจารณ์ความไม่ดีของรัฐบาลที่มาจากการเลือกตั้งโดยอ้างว่าเท่ากับไม่ต้องการให้ประเทศนี้ปกครองด้วยประชาธิปไตย ยิ่งกว่านั้นแปดสิบกว่าปีที่ผ่านมาได้พิสูจน์ให้เห็นแล้วว่าการปล่อยให้ประชาชนเรียนรู้ประชาธิปไตยแบบไร้คุณภาพของการศึกษาในระบบโรงเรียน และการลองถูกลองผิดที่ปราศจากการเรียนรู้อย่างมีประสิทธิภาพของการศึกษานอกระบบโรงเรียนไม่สามารถสร้างความแข็งแกร่งให้ประชาธิปไตยได้เลย

(อ่านต่อฉบับหน้า)

From : http://www.fpps.or.th