สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

น้ำ...เรื่องของทุกคน

       ขณะที่สังคมกำลังขับเคลื่อนเดินหน้าประเทศด้วยแนวคิดการปฏิรูป ซึ่งมีหลายเรื่องทั้งด้านการเมือง เศรษฐกิจ สังคม การศึกษา รวมถึงเรื่องสิ่งแวดล้อม ทุกๆ เรื่องล้วนอยู่ในกระบวนการที่ต้องผ่านการยอมรับจาก “คน” ซึ่งเป็นผู้ที่มีส่วนได้เสีย เป็นผู้ได้รับผล ไม่ว่าจะเป็นผล บวก หรือ ลบ เพราะทุกอย่างล้วนเกิดจากการคิดและสร้างสรรค์ของ “คน” ในสังคมทั้งนั้น จึงเป็นที่มาว่า ทุกๆ เรื่องของสังคม ทุกๆ คน จากทุกภาคส่วนควรได้มีส่วนคิด กำหนด ติดตาม รับรู้และร่วมพัฒนาผลักดันให้เป็นประโยชน์ร่วมของทุกคน

       ด้วยแนวคิดเช่นนี้ สถาบันนโยบายศึกษา โดยการสนับสนุนของมูลนิธิคอนราด อาเดนาวร์ จึงได้จัดการสนทนากลุ่มเล็กประมาณ 30 คน ในประเด็นเรื่อง “ทรัพยากรน้ำในประเทศไทย” จากผู้รู้ที่มีทั้งความรู้ มีประสบการณ์ และติดตามสถานการณ์น้ำในประเทศไทย ได้มาแลกเปลี่ยนกันในการจัดการความรู้เรื่องแหล่งน้ำของประเทศ และแสวงหาแนวทางในการเผยแพร่และผลักดันแนวคิดเรื่อง สำนึกความรับผิดชอบของพลเมืองต่อการจัดการน้ำ การสนทนาครั้งนี้จัดขึ้นในวันที่ 27 มีนาคม 2558 ณ โรงแรมรามาการ์เด้นส์ ถนนวิภาวดี กรุงเทพฯ

       ความรู้ในเรื่องข้อมูลเกี่ยวกับแหล่งน้ำ และปริมาณน้ำของประเทศเป็นเรื่องสำคัญ และจำเป็นที่ทุกคนจะได้รับรู้ข้อมูลเหล่านี้เป็นพื้นฐานในการทำความเข้าใจในเรื่องภูมิกายภาพของประเทศ ซึ่งตั้งอยู่ในเขตร้อนชื้น ดร.บารเมศ วรรธนะภูติ วิทยากรผู้นำสนทนา ได้ตั้งคำถามกับการเปลี่ยนแปลงทั้งในตัวมนุษย์และสิ่งแวดล้อมของโลก ที่เรียกว่า สภาวะโลกร้อน พร้อมนำเสนอข้อมูลสภาพอากาศที่เปลี่ยนไปเกี่ยวกับทรัพยากรน้ำ เพราะน้ำคือส่วนใหญ่ของการเปลี่ยนแปลง (Climate Change) ฉะนั้น เรื่องทรัพยากรน้ำในประเทศไทยต้องสำรวจว่ามีอะไรบ้าง มีเท่าไร และปัจจุบันมีมากพอหรือ เหลือหรือว่าขาดกันแน่ ในสภาพพื้นที่ประเทศไทยที่มี 9 ลุ่มน้ำหลัก 25 พื้นที่ลุ่มน้ำ รวมพื้นที่ประมาณ 500,000 ตารางกิโลเมตร และจำนวนปริมาณน้ำ 1 ใน 3 ของประเทศเป็นน้ำที่มาจากฝน ประเทศไทยมีโครงการพัฒนาแหล่งน้ำมากกว่า 16,000 โครงการ มีเขื่อนขนาดใหญ่ 37 เขื่อน ปริมาณน้ำที่มีของประเทศกับความต้องการน้ำก็เป็นประเด็นสำคัญ เพราะบางพื้นที่มีความต้องการใช้น้ำมากและปริมาณน้ำมีน้อย ในขณะที่บางพื้นที่ต้องการน้อยและปริมาณน้ำมีมาก น้ำจึงมีทั้งประเด็นการใช้ประโยชน์ และปัญหาที่มากับอุทกภัย ซึ่งมีอัตราเฉลี่ยการเกิดถี่ขึ้น และมีความเสี่ยงทางเศรษฐกิจที่เกิดขึ้นจากน้ำอีกด้วย นอกจากปัญหาเรื่องน้ำบนพื้นดินแล้ว ก็ยังมีปัญหาเรื่องน้ำในทะเลที่มีปรากฏการณ์การกันเซาะชายฝั่งอย่างมากขึ้นด้วย

       คุณสุรจิต ชิรเวทย์ อดีต ส.ว.จังหวัดสมุทรสงคราม ซึ่งเป็นผู้เชี่ยวชาญด้านการจัดการน้ำตามลุ่มน้ำต่างๆ ได้เป็นวิทยากรร่วมสนทนาด้วย ซึ่งได้นำเสนอจากประสบการณ์ว่า ศาสตร์เรื่องน้ำมีอยู่ 2 ศาสตร์ คือ แบบตะวันตก กับแบบตะวันออก ซึ่งศาสตร์อันหลังเป็นแบบของสังคมไทย ซึ่งนักวิชาการโดยทั่วไปจะมุ่งไปที่ศาสตร์ตะวันตก แต่วิทยากรก็ให้แนวคิดว่า ทั้ง 2 ศาสตร์ ต้องสนับสนุนกัน โดยพูดเสริมว่า ศาสตร์แบบตะวันออก คือศาสตร์ของชาวบ้านซึ่งมีมิติทางสังคม วัฒนธรรม เข้ามาเกี่ยวด้วย คือ การมีวัฒนธรรมชีวิตที่อยู่กับลุ่มน้ำ ก็จะรู้มิติของน้ำ เช่น หน้าน้ำหลาก น้ำขึ้น น้ำลง ซึ่งหาวิธีการที่จะอยู่ร่วมกับน้ำให้สอดคล้อง และรู้จักใช้ประโยชน์ เป็นการบริหารจัดการชีวิตของคนกับสิ่งแวดล้อม คือ เป็นวิธีคิดของตะวันออกที่เชื่อว่า เราเป็นเพียงผู้อาศัยอยู่ชั่วคราวบนโลกใบนี้ เราไม่ได้เป็นเจ้าของ การปรับตัวให้สอดคล้อง จึงเป็นวิถีชีวิตของคนในลุ่มน้ำ ดังนั้น รูปแบบการตั้งถิ่นฐาน การใช้ชีวิต จึงอยู่กับองค์ความรู้ในเรื่องน้ำในแต่ละพื้นถิ่นเป็นสำคัญ และยังเกี่ยวพันกับระบบจักรวาลด้วย เช่น อาการกิริยาของน้ำ ถูกกำหนดโดยพลังจักรวาล ดังที่กรมอุทกศาสตร์ ให้ความสำคัญเรื่องการพยากรณ์น้ำ มีเรื่องเดือนเพ็ญ เดือนดับ อีกด้วย เพราะดวงอาทิตย์ เป็นผู้กำหนดฤดูกาล เป็นนาฬิกาชีวิตของสัตว์โลกนั่นเอง ฉะนั้น การตั้งถิ่นฐานและวัฒนธรรมการใช้ชีวิตในแหล่งน้ำ จึงมีแนวคิดในการอยู่ร่วมอย่างสอดคล้อง และยืดหยุ่นในการใช้ประโยชน์ ดังจะเห็นว่า บ้านของคนไทยแต่เดิมใต้ถุนสูง เมื่อน้ำมาก็ผ่านใต้ถุนบ้านไป ไม่ท่วมบ้านเสียหาย และน้ำท่วม น้ำหลาก แต่ละครั้งก็นำเอาความอุดมสมบูรณ์ เกิดตะกอน แร่ธาตุสารอาหารให้กับดิน หรือการปลูกพืชที่เป็นร่องสวน คือ บ้านกับสวนอยู่ด้วยกันมีร่องน้ำ ก็เป็นการอยู่ร่วมกัน เป็นต้น นี่คือการบริหารจัดการตัวมนุษย์ให้อยู่ร่วมกับธรรมชาติ อยู่กับน้ำโดยไม่ทำลายแหล่งน้ำ ลุ่มน้ำและทางน้ำ ปรากฏการณ์ที่ทำลายธรรมชาติและไม่เข้าใจธรรมชาติในเรื่องเกี่ยวกับน้ำมีมากมายในประเทศไทย แม้แต่น้ำในทะเลที่กัดเซาะชายฝั่งทะเลในภาคใต้ฝั่งอันดามันเป็นระยะทางยาวถึง 700 กิโลเมตร ซึ่งกลายเป็นวิกฤติอยู่ในขณะนี้ ก็เกิดจากการถมทะเลที่ขาดความเข้าใจเกี่ยวกับทะเลเช่นกัน

จากข้อมูล และสภาพปัญหาต่างๆ ที่วิทยากรทั้ง 2 ท่าน ได้นำการสนทนานั้น ได้นำสู่การแลกเปลี่ยนอย่างกว้างขวางจากหลายทัศนะ ที่มาจากประสบการณ์ที่เกี่ยวข้อง คุณปัญญา โตกทอง ชาวบ้านจากแพรกหนามแดง ให้การสนับสนุนแนวคิดภูมิปัญญาชาวบ้าน คือ วิทยาศาสตร์จากการลองถูกลองผิดมานาน และสั่งสมเป็นองค์ความรู้และเป็นวิชาการที่ชาวบ้านปฏิบัติได้ ซึ่งเกิดจากประสบการณ์ในพื้นที่ จนกระทั่งสามารถจัดการให้ชีวิตอยู่กับน้ำได้ รศ.ดร.ก่อโชค จันทวรางกูร สนับสนุนแนวคิดการจัดการน้ำที่เป็นวิทยาศาสตร์ เป็นวิถีชีวิตได้ ดังที่คุณสุรจิต ได้นำเสนอ ดร.อุษา เทียนทอง ได้ย้ำถึงภูมิปัญญาโบราณในการจัดการน้ำ เพราะเป็นเรื่องจริง พิสูจน์ได้ และแก้ปัญหาได้จริงมาแล้วในพื้นที่ต่างๆ ซึ่งสวนทางกับส่วนราชการที่มักมีแนวคิดบริหารจัดการที่จะสู้กับธรรมชาติ แต่ไม่ใช้วิธีการที่บริหารรูปแบบอยู่ร่วมกันได้อย่างไร คุณบวร ยสินทร มองเรื่องการจัดการน้ำโดยขาดความรู้ ความเข้าใจธรรมชาติ และวิถีชีวิต ซึ่งขณะนี้คนกลับมามองภูมิปัญญาท้องถิ่นมากขึ้น เพื่อเอาศาสตร์ของเรามาแก้ไขตัวเราเอง ไม่ใช่เอาแบบตะวันตก คุณอรรถพล อรุโณรส แสดงทัศนะสนับสนุนแนวคิดที่คุณสุรจิต ชิรเวทย์ เสนอ และควรเผยแพร่ข้อมูลไปให้หลากหลายช่องทาง สถาบันนโยบายศึกษาควรทำหน้าที่นี้อย่างต่อเนื่อง

       คุณชุณหเดช พรหมเศรณี ได้สนับสนุนแนวคิดนี้ และเสนอให้มีการพิจารณาในเรื่องผังเมือง เรื่องระบบนิเวศ ซึ่งเป็นการบริหารจัดการพื้นที่ใหญ่ทั้งหมดด้วย ดร.แตงอ่อน มั่นใจตน เรื่องการจัดการแหล่งน้ำ ยังมีสำนึกของพลเมืองในการใช้น้ำด้วย เพื่อให้เกิดเป็นรูปธรรมควรเลือกพื้นที่ต้นแบบ และทำให้เห็นแนวทางที่ปฏิบัติแล้วนำไปสู่การเปลี่ยนแปลงที่แก้ปัญหาได้ ทั้งเรื่องการรุกคืบน้ำเค็ม น้ำเสีย การกัดเซาะ การทรุดตัวของดิน รวมทั้งทำอย่างไรไม่ให้เมืองใหญ่ผลักภาระเรื่องน้ำเสียไปให้กับแม่น้ำสายหลักๆ ซึ่งจำเป็นต้องรีบปรับแก้จากการมีส่วนร่วมของพลเมืองอย่างจริงจัง

       ดร.สุทัศน์ วีสกุล มีมุมมองด้านน้ำว่า โดยทั่วไปคนไปเน้นที่น้ำหลาก ดูยอดน้ำเป็นหลัก จะทำอย่างไร เมื่อน้ำมาก จะมีการบริหารพื้นที่ให้ชาวบ้านอยากรับน้ำอย่างไร ซึ่งจะเกิดประโยชน์หลายอย่าง เพื่อช่วยกันร่วมมือกันในสิ่งที่จะได้ที่มากับน้ำ ทั้งเรื่องการปลูกพืชที่เหมาะสม และปุ๋ยตะกอนที่มากับน้ำ

       ดร.ปิยมาลย์ ศรีสมพร มองว่า การขยายตัวทางด้านเศรษฐกิจ สังคม เป็นไปอย่างรวดเร็ว มีผลต่อการใช้ที่ดินค่อนข้างมาก แต่การวางแผนการจัดการพื้นที่กลับเป็นไปอย่างช้า จนเกิดปัญหาขึ้นมา

       คุณสุกาญจนวดี มณีรัตน์ สนับสนุนวิธีคิดที่จะต้องเพิ่มแนวคิดวิถีไทยให้เป็นหลักสูตร ลักษณะการเรียนรู้ ให้เป็นชุดความรู้ เช่น น้ำเกิด น้ำตาย เป็นพื้นฐาน เป็นต้น ซึ่งวิชาการที่เป็นอยู่ทางด้านวิศวกรรมศาสตร์ต้องหันมามองวิถีตะวันออกให้มากขึ้น

       คุณบัณฑิต ป้านสวาท เสนอว่า เรื่องนโยบายต่างๆ ที่ออกมาในเรื่องต่างๆ นั้น ควรให้ความสำคัญกับเรื่องชุมชนให้มาก รวมทั้งเรื่องความคิดของคนด้วย เพราะตราบใดที่เปลี่ยนแปลงความคิดของคนในชุมชนไม่ได้ ก็จะแก้ไขอะไรไม่ได้ เพราะการออกกฎหมายมาบังคับโดยขาดการยอมรับ ก็จะไม่นำไปสู่การแก้ไขอะไรได้ คุณสมชาติ เจศรีชัย กล่าวว่า ไม่อยากฝากอะไรไว้กับราชการ เพราะแม้แต่ราชการเอง เรื่องการจัดการน้ำก็ยังเอาไม่อยู่ดังที่เห็นกันมาแล้วในปี 2554 และอยากฝากชวนคิดเรื่องป่าต้นน้ำในภาคเหนือ ที่ถูกทำลายลงไปมาก อยากให้คิดถึงคนต้นน้ำด้วย จะจัดการปัญหาเชิงพื้นที่ได้อย่างไร และเรื่องการจัดการของชุมชน กฎหมายไม่สามารถบังคับได้ หากชุมชนไม่เห็นด้วย ส่วนสำคัญในเรื่องการผลักดันนโยบายน้ำ ต้องให้อยู่ในทุกระดับตั้งแต่ชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น พรรคการเมือง และของรัฐบาล ซึ่งทุกๆ ส่วนต้องเข้ามากำหนดจากฐานข้อมูล ความรู้ และแนวทางที่เข้าใจกัน

       การสนทนาเรื่องน้ำวันนี้ ได้บทสรุปที่ชัดเจนว่า วิธีคิดและวิชาการแบบตะวันตกนั้น จำเป็นต้องนำมาบูรณาการศาสตร์ตะวันออก คือภูมิปัญญาไทยในการแก้ปัญหาเรื่องน้ำ คือ การยอมรับของการอยู่ในพื้นที่ลุ่มน้ำและปรับตัวให้อยู่กับน้ำได้อย่างปลอดภัย และการมีการจัดการชุดความรู้ ภูมิปัญญาไทยในเรื่องน้ำ และการบริหารจัดการชีวิต และชุมชนในเรื่องน้ำ ซึ่งก็คือวัฒนธรรมของคนที่อยู่กับลุ่ม ที่ไม่ไปทำลายธรรมชาติ และสู้กับธรรมชาติโดยขาดองค์ความรู้ ขาดความเข้าใจธรรมชาติ ตั้งแต่ต้นน้ำถึงปลายน้ำ คือ ต้นน้ำ ก็ต้องไม่ทำลายป่าและปลูกป่าเสริม เพราะป่าคือเขื่อนธรรมชาติต้นทางเก็บกักน้ำ และป่ายังชะลอน้ำไม่ให้ไหลทะลักแรง ส่วนกลางน้ำก็ใช้การบริหารจัดการอย่างเข้าใจในการอยู่อย่างไรกับน้ำ และเมื่อถึงปลายน้ำก็ต้องบริหารผลักน้ำออกสู่ทะเล นอกจากนี้ เรื่องน้ำคือเรื่องความเข้าใจในสังคมและวัฒนธรรม ไม่จำเป็นต้องเลียนแบบศาสตร์ของตะวันตก ไม่ละเลยรากฐานความรู้ที่มีอยู่ในสังคม และชุมชน ซึ่งจะก่อให้เกิดการมีส่วนร่วมในการิคดแก้ปัญหา และเป็นเจ้าของประเด็นต่างๆ จะทำให้เกิดความร่วมมือจากทุกฝ่ายหนุนเสริมกันอย่างต่อเนื่อง

From : http://www.fpps.or.th