สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

วีรชนคนอาเซียน : โฮเซ ริซัล (José Rizal) แห่งฟิลิปปินส์

การที่บุคคลใดจะได้รับการยกย่องเชิดชูอย่างยิ่งใหญ่ และมีความสำคัญจนถึงกับเป็นวีรบุรุษหรือวีรชนคนกล้าของแผ่นดิน จะต้องมีจิตใจอาจหาญ หรือมีความกล้าต่อกรกับความไม่ถูกต้องและความไม่ชอบธรรมทั้งหลาย โดยเฉพาะในกรณีที่ประเทศของตนต้องตกเป็นเมืองขึ้นของมหาอำนาจ ซึ่งในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ เริ่มตั้งแต่ยุคล่าอาณานิคมช่วงก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2 (สงครามโลกครั้งที่ 2 เกิด ค.ศ. 1939 – 1945 (พ.ศ. 2482 – 2488)) และยุคหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 หรือที่เรียกว่ายุคสงครามเย็น (ยุคสงครามเย็นอยู่ระหว่าง ค.ศ. 1946-1991 (พ.ศ. 2489 – 2534)) ทำให้ประเทศในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จึงเป็นดินแดนเผชิญหน้ากันระหว่างมหาอำนาจ 2 ฝ่าย ระหว่างโลกเสรีประชาธิปไตย ซึ่งมีสหรัฐอเมริกาเป็นผู้นำ และโลกคอมมิวนิสต์ ซึ่งมีสหภาพโซเวียตเป็นผู้นำ และเมื่อพูดถึงในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้แล้ว ฟิลิปปินส์เป็นประเทศหนึ่งที่มีภูมิหลังการต่อสู้กับการล่าอาณานิคมอย่างน่าสนใจยิ่ง

สมชาติ เจศรีชัย

ข้อมูลทั่วไป
      ฟิลิปปินส์หรือชื่อทางการคือ สาธารณรัฐฟิลิปปินส์ ( Republic of the Philippines) มีพื้นที่ 298,170 ตารางกิโลเมตร เป็นประเทศที่ประกอบด้วยเกาะ จำนวน 7,107 เกาะ ตั้งอยู่ในมหาสมุทรแปซิฟิก มีลักษณะพิเศษคือเป็นประเทศเพียงหนึ่งเดียวที่มีพรมแดนทางทะเลที่ติดต่อระหว่างกันยาวมากที่สุดในโลก ฟิลิปปินส์มีที่ราบอยู่น้อย เป็นที่ราบแคบๆ ที่ราบสำคัญ คือ ที่ราบตอนกลางของเกาะลูซอน เรียกว่า ที่ราบมะนิลาเป็นที่ราบที่ใหญ่ที่สุด มีลักษณะภูมิอากาศ มรสุมเขตร้อน ได้รับความชุ่มชื้นจากลมมรสุมทั้ง 2 ฤดู ได้รับฝนจากลมพายุไต้ฝุ่นและดีเปรสชั่น บริเวณที่ฝนตกมากที่สุด คือ เมืองบาเกียว เป็นเมืองที่ฝนตกมากที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ฟิลิปปินส์เป็นชาติหนึ่งในเอเชียที่ประชากรร้อยละ 92 นับถือศาสนาคริสต์ และเป็นหนึ่งในชาติที่ได้รับอิทธิพลจากตะวันตกมากที่สุด ฟิลิปปินส์แบ่งออกเป็น 17 เขต (regions) ซึ่งทุกจังหวัดได้ถูกจัดอยู่ใน 16 เขตเพื่อความสะดวกในการปกครอง ยกเว้นเขตนครหลวง (National Capital Region) ที่แบ่งออกเป็นเขตพิเศษ 4 แห่ง มีประชากร 88.7 ล้านคน มีภาษาที่ใช้อยู่ถึง 170 ภาษา มีภาษาประจำชาติคือ ภาษาตากาล็อก ในขณะที่รัฐธรรมนูญกำหนดให้ภาษาฟิลิปิโน (Filipino) และภาษาอังกฤษเป็นภาษาราชการ ปกครองโดยระบอบประชาธิปไตยแบบประธานาธิบดีเป็นประมุขและหัวหน้าฝ่ายบริหาร (วาระ 6 ปี)

ฟิลิปปินส์กับการถูกปกครองโดยชาติตะวันตก
      ในยุคล่าอาณานิคม ว่ากันว่าเกิดจากความรู้ในการต่อเรือเป็นพาหนะในเดินทางเพื่อสำรวจโลกอันไกลโพ้น ทั้งอังกฤษ ฝรั่งเศส โปรตุเกส เนเธอแลนด์หรือฮอลันดา สเปน ซึ่งมีความก้าวหน้าทางด้านวิทยาการต่อเรือจากโลกในฝั่งยุโรป ประเทศฟิลิปปินส์มีประวัติศาสตร์การต่อสู้เพื่อเอกราชที่หนักหนาสาหัสมากชาติหนึ่ง เคยเป็นเมืองขึ้นในฐานะอาณานิคมของสเปนใหม่ (New Spain) นับตั้งแต่ปี ค.ศ. 1565 (พ.ศ. 2108) ถึงปี ค.ศ. 1898 (พ.ศ. 2441) นานถึง 333 ปี จากนั้นตกเป็นของสหรัฐอเมริกา อีกประมาณ 48 ปี ตั้งแต่ปี ค.ศ. 1898-1946 (พ.ศ. 2441 – 2489) รวมเป็นเวลาที่ฟิลิปปินส์ตกเป็นอาณานิคมเกือบ 4 ศตวรรษ และเป็นสองอิทธิพลใหญ่ที่สุดต่อวัฒนธรรมของฟิลิปปินส์ ชนชาติยุโรปเริ่มมาเกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์ฟิลิปปินส์ตั้งแต่วันที่ 15 มีนาคม คริสต์ศักราช 1521 (พ.ศ. 2064) นักเดินเรือชาวโปรตุเกส ชื่อ เฟอร์ดินานด์ แมกเจลแลน (Ferdinand Magellan) เป็นผู้ค้นพบหมู่เกาะฟิลิปปินส์ แต่เขาถูกฆ่าตายในเดือนต่อมาโดยชาวพื้นเมืองในเมืองซีบู

      สเปนสนใจฟิลิปปินส์ เพราะต้องการมีส่วนร่วมในการค้าเครื่องเทศในบริเวณหมู่เกาะเครื่องเทศ พระเจ้าฟิลิปส์ที่ 2 ของสเปนจึงได้ส่ง มิเกล โลเปส เดอ เลกาสปี (Miguel Lopez de Legazpi) และพวกพ่อค้าประมาณ 1,000 คนจากประเทศเมกซิโก มาทำสงครามแย่งฟิลิปปินส์จากพวกสุลต่านชาวมุสลิม ซึ่งยึดครองประเทศนี้มาตั้งแต่ศตวรรษที่ 12 สเปนได้ครองฟิลิปปินส์ตั้งแต่นั้นมา ก่อนหน้าที่สเปนจะเข้ามาตั้งหลักแหล่งอยู่ในเกาะฟิลิปปินส์ พบว่ามีชาวจีนเป็นคู่แข่งอยู่จำนวนมาก และต่างก็แย่งชิงผลประโยชน์จากคนพื้นเมืองเช่นเดียวกัน แต่ก็ปรากฏว่าชาวสเปนยังอยู่ร่วมกับชาวจีนอย่างสันติถึง 30 ปี โดยสเปนเริ่มแผ่อิทธิพลเหนือชาวจีนขึ้นเรื่อยๆ ต่อมาเมื่อวันที่ 3 ตุลาคม ค.ศ. 1603 (พ.ศ. 2146) ชาวจีนได้ลุกฮือขึ้นต่อต้านสเปน หวังแย่งอิทธิพลเหนือชาวพื้นเมืองกลับคืนมา ผลก็คือคนจีนถูกฆ่าตายอย่างทารุณถึง 23,300 คน สเปนจึงได้ปกครองฟิลิปปินส์แต่ผู้เดียวต่อมาอย่างยาวนาน

      ในปี ค.ศ. 1898 (พ.ศ. 2441) เมื่อสหรัฐอเมริกาชนะสงครามแย่งชิงอาณานิคมกับสเปนและปลดปล่อยคิวบา สหรัฐอเมริกากล่าวอ้างว่าต้องปลดปล่อยฟิลิปปินส์ด้วย พลเรือเอก จอร์จ เดวี (Admiral George Dewey) จึงสั่งการให้เรือรบเดินทางจากฮ่องกง บุกยิงกองเรือสเปนในอ่าวมะนิลาของฟิลิปปินส์อย่างห้าวหาญ การสู้รบระหว่างกองเรือทั้งสองฝ่ายเป็นไปอย่างดุเดือด กัปตันเรืออเมริกันชื่อ ชาร์ลด์ กริดเลย์ (Charled Gridley) นำกองเรือเข้าถล่มเรือสเปน และยิงปืนใหญ่ฆ่าหมู่ชาวฟิลิปปินส์ที่ขุดสนามเพาะช่วยสเปนตายจำนวนมาก สหรัฐอเมริกันได้ชัยชนะเหนือสเปน ในวันที่ 1 พฤษภาคม ค.ศ. 1898 (พ.ศ. 2441) วันที่ 12 มิถุนายน ค.ศ. 1898 ได้อุปโลกน์ให้นายพล อีมิไลโอ อกินานโด (Emilio Aguinaldo) ผู้นำฝ่ายกบฏต่อต้านสเปน เป็นผู้ประกาศเอกราชของฟิลิปปินส์ และได้รับเลือกโดยคนฟิลิปปินส์ให้เป็นประธานาธิบดีคนแรก อย่างไรก็ดี ในความเป็นจริง สหรัฐอเมริกายังมีอำนาจเหนือประธานาธิบดีสาธารณรัฐฟิลิปปินส์ ชาวอเมริกันอพยพเข้ามาตักตวงผลประโยชน์แทนสเปน

การเรียกร้องเอกราชในฟิลิปปินส์
      จากการที่สเปนเข้าปกครองตั้งแต่ต้น ประชาชนไม่พอใจพากันต่อต้าน แต่การรวมกลุ่มนั้นไม่แน่นอน ไม่มีการจัดตั้งอย่างเป็นทางการ ไม่มีเป้าหมายที่ชัดเจน เพียงแต่แสดงปฏิกิริยาให้สเปนได้รับทราบกับการไม่พอใจของชาวพื้นเมือง การก่อกบฏในช่วงนี้ เช่น การก่อกบฏของพวกโมโรส์ (Moros) ในมินดาเนา ซึ่งไม่พอใจที่สเปนบังคับให้นับถือศาสนาคริสต์ การก่อกบฏของทหารในกองทัพชาวฟิลิปปินส์ที่ไม่ได้รับเงินเดือน การกีดกันสีผิวในคริสตจักร เป็นต้น โดยกลุ่มปัญญาชนออกบทความและหนังสือพิมพ์ ปฏิรูปการปกครองและรับฟังปัญหาของประชาชน เพราะการก่อกบฏนั้นรัฐบาลสเปนไม่ได้ดูสาเหตุที่มีการก่อกบฏ สเปนมุ่งปราบเพียงอย่างเดียว ดังนั้น จึงมีการตั้งขบวนการ Propaganda Movement ขึ้นในปี ค.ศ. 1872 (พ.ศ. 2415) เพื่อให้สเปนได้รับทราบปัญหาของชาวฟิลิปปินส์ สิ่งที่ขบวนการนี้เรียกร้อง คือ สิทธิและเสรีภาพ การเก็บภาษีอย่างเป็นธรรม ให้คนพื้นเมืองมีส่วนร่วมประชุมสภานิติบัญญัติ (Corte) ของสเปน เปิดโอกาสให้คนฟิลิปปินส์ดำรงตำแหน่งทางสงฆ์ในศาสนาคริสต์ ในบรรดาปัญญาชนที่มีบทบาทอย่างสูงยิ่ง คือ โฮเซ ริซัล (José Rizal) หรือชื่อเต็มคือ โฮเซ โปรตาซีโอ ริซัล เมร์กาโด อี อาลอนโซ เรอาลอนดา (José Protacio Rizal Mercado y Alonzo Realonda) เป็นนักเขียนและวีรบุรุษคนสำคัญของฟิลิปปินส์ในการต่อสู้เพื่อเรียกร้องเอกราชจากสเปน เขาได้ชื่อว่าเป็นบิดาแห่งการปฏิวัติ เพราะเขาเป็นผู้นำที่ทำให้เกิดแนวคิดในการปฏิวัติ เรียกร้องให้รัฐบาลสเปนปฏิรูปสังคม และได้เขียนหนังสือ 2 เล่ม คือ Noil Me Tangaree ที่แปลว่าสังคมมะเร็ง เป็นหนังสือที่เปิดโปงความเหลวแหลกของสังคมฟิลิปปินส์ ที่พวกพระสงฆ์สเปนมีบทบาทอยู่ พวกพระสงฆ์เข้ามากอบโกยผลประโยชน์ ครอบครองที่ดิน หลอกลวงให้ประชาชนงมงายในไสยศาสตร์ และความอยุติธรรมของรัฐบาลสเปนที่มีต่อ เศรษฐกิจ สังคม การเมือง หนังสืออีกหนึ่งเล่มคือ Reign of Greed หรือ ยุคแห่งความโลภ ที่บรรยายถึงการตักตวงผลประโยชน์ของรัฐบาลสเปน หนังสือเล่มนี้ได้รวบรวมปรัชญาของริซัลในการปฏิวัติ โฮเซ ริซาได้ถูกรัฐบาลสเปนเพ่งเล็งเป็นอย่างมากและถูกเนรเทศไปอยู่ตอนใต้ของเกาะมินดาเนา ห้วงเวลาที่ริซัลได้บ่มเพาะอุดมการณ์เพื่อต่อสู้กับเจ้าอาณานิคมสเปน คือ ช่วงที่ริซัลมีอายุเพียง 10-11 ปี เขาถูกส่งไปเรียนแพทย์ในยุโรปเป็นเวลา 5 ปี รีซัลกลับฟิลิปปินส์เมื่อ ค.ศ. 1887 (พ.ศ. 2430) แต่อยู่ได้เพียง 6 เดือน ก็ถูกบีบให้กลับไปอยู่ในยุโรปอีก ซึ่งเป็นผลจากนวนิยาย “อันล่วงละเมิดมิได้” เขากลับมาฟิลิปปินส์อีกครั้งเมื่อ ค.ศ.1892 (พ.ศ. 2435) โดยช่วงนี้ เขาเขียนนิยายเรื่อง El Filibusterimos ซึ่งเป็นภาคต่อของนิยายเรื่องแรก เมื่อเขากลับมาถึงฟิลิปปินส์ หน่วยสืบราชการลับของสเปนพบนิยายต้องห้ามในกระเป๋าเดินทาง เป็นเหตุให้เขาถูกเนรเทศไปอยู่เกาะดาปีตัน ทางตะวันออกเฉียงเหนือของเกาะมินดาเนา

      ช่วงปี ค.ศ. 1868 – 1878 (พ.ศ. 2411 – 2421) เกิดการลุกฮือขึ้นในคิวบา ริซัลได้รับอนุญาตให้ไปทำงานด้านการแพทย์ในสงครามคิวบาเมื่อ 1 กรกฎาคม ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) แต่เขาพลาดเรือ ไม่ได้เดินทางไป ริซัลถูกกักตัวบนเรือรบสเปนและถูกส่งไปสเปนเมื่อ 3 กันยายน ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) แต่หลังจากการโจมตีสเปนของโบนีฟาซีโอเมื่อ 30 สิงหาคม ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) ทำให้ฝ่ายอาณานิคมเพ่งเล็งริซัล และส่งโทรเลขให้จับกุมริซัลไว้และส่งกลับฟิลิปปินส์เมื่อ 3 ธันวาคม ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) เขาถูกนำตัวขึ้นศาลไต่สวนเมื่อวันที่ 12 ธันวาคม ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) และถูกตัดสินให้ประหารชีวิตเมื่อวันที่ 26 ธันวาคม ค.ศ. 1896 (พ.ศ. 2439) การประหารชีวิตมีขึ้นในตอนเช้าวันที่ 30 ธันวาคม ค.ศ.1896 (พ.ศ. 2439) การเสียชีวิตของเขากลายเป็นแรงบันดาลใจให้ชาวฟิลิปปินส์ลุกขึ้นสู้จนขับไล่สเปนออกไปได้สำเร็จ แม้จะถูกยึดครองโดยสหรัฐอเมริกาในเวลาต่อมา ทำให้ริซัลกลายเป็นวีรบุรุษของฟิลิปปินส์ไปในที่สุด

      จะเห็นได้ว่าการต่อสู้ของริซัลไม่ใช่การจับอาวุธขึ้นต่อสู้ขับไล่ชาวต่างชาติที่ปกครองผืนแผ่นดินตนเองเหมือนชนชาติอื่น แต่ริซัลใช้การต่อสู้โดยการจุดประกายความคิดให้เกิดความกล้าหาญทางด้านความเสียสละเพื่อชาติของพี่น้องชาวฟิลิปปินส์ด้วยงานทางด้านการประพันธ์ไม่ว่าจะเป็นบทความ หนังสือ หรือนิยายที่ไปเปลี่ยนความคิดที่เฉื่อยเนือยของคนฟิลิปปินส์ทั้งมวล และปลุกเร้าให้เห็นผลเสียของการถูกครอบงำโดยต่างชาติที่ขาดความเป็นธรรม เอารัดเอาเปรียบทุกด้านและที่สำคัญคือการกอบโกยเอาทรัพยากรของฟิลิปปินส์กลับไปยังประเทศของตน แล้วสร้างพลังอันแข็งแกร่งของพลเมืองให้ลุกขึ้นสู้เพื่อเอกราชของชาติ นี่คือการต่อสู้ทางปัญญาที่แหลมคม สมควรนำมาเป็นเยี่ยงอย่างและให้ความสำคัญกับงานทางด้านวัฒนธรรมไม่ว่าจะเป็นวรรณกรรม บทความ หรืองานประพันธ์อื่นที่รับใช้สังคมให้มากขึ้น

From : http://www.fpps.or.th