สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

จิตสำนึกในการมีส่วนร่วมที่เปลี่ยนไป

วันนี้ ในหมู่ผู้คนหลายๆ ฝ่ายที่เป็นห่วงเป็นใยในอนาคตของสังคมไทย ดูเหมือนจะเห็นพ้องต้องกันว่า หนทางรอดเดียวของพวกเรานั้น ขึ้นอยู่กับการสร้างความเป็นเอกภาพจนบังเกิดขึ้นได้ในภาคประชาชน

แต่ทว่า เอกภาพในหมู่ประชาชนจะเกิดขึ้นได้อย่างไร ในเมื่อทุกวันนี้สังคมไทยหาได้มีจิตสำนึกในการมีส่วนร่วมดังเช่นในอดีตไม่ บ้างถึงกับถอดใจและได้แต่รอคอยสภาวะกลียุคที่จะมาเยือนในคราวสถานการณ์บ้านเมืองตกต่ำจนถึงขีดสุด บ้างก็เสนอว่า เราจำเป็นต้องเริ่มปลูกฝังจิตสำนึกการมีส่วนร่วมกันขึ้นมาใหม่ เพื่อลูกหลานของเราจะได้สามารถร่วมกันสร้างสรรค์สังคมที่พึงปรารถนากันได้ในอนาคตข้างหน้า

จริงหรือที่ว่า วันนี้ สังคมไทยตกอยู่ในสภาพแตกปัจเจก ต่างคนต่างอยู่ จนไม่สนใจจะร่วมมือร่วมใจกันอีกแล้ว เหลืออยู่เพียงผู้คนส่วนน้อยซึ่งก็คือเหล่าพี่น้องผู้เดือดร้อนที่กระจายอยู่ตามพื้นที่ต่างๆ ทั่วประเทศเท่านั้น ที่เพราะด้วยเหตุแห่งความจำเป็นจึงต้องลุกขึ้นร่วมมือกันต่อสู้เพื่อส่วนรวมกันตามลำพัง ในขณะที่ผู้คนส่วนใหญ่ได้แต่เฝ้ามองอย่างเย็นชา

จิตสำนึกต่อส่วนรวมหายไปไหน สังคมของเราตกอยู่ในสภาพสิ้นไร้ไม้ตอกแล้วหรือไร

จิตสำนึกต่อส่วนรวมหายไปจริงหรือ

แท้ที่จริงแล้ว จิตสำนึกแห่งการมีส่วนร่วมมิได้หายไปไหน แต่ยังคงดำรงอยู่กับสังคมไทยดังเช่นเดิม เพราะความต้องการในการมีส่วนร่วมมิได้เป็นเพียงจิตสำนึกซึ่งมนุษย์สามารถปลูกฝังหรือทำลายลงได้แต่อย่างใด หากคือสัญชาตญาณอันแรงกล้าของสิ่งมีชีวิตทุกชีวิต จากสิ่งมีชีวิตชั้นต่ำที่สุด จนถึงมนุษย์ที่เป็นสิ่งมีชีวิตที่สลับซับซ้อนที่สุด^I

ยิ่งไปกว่านี้ สัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมยังมีอานุภาพเหนือสัญชาตญาณใดๆ ทั้งหมด แม้กระทั่งสัญชาตญาณในการดำรงชีวิต เพราะเป้าหมายสูงสุดของสิ่งมีชีวิตย่อมมิใช่การรอดอยู่แต่เพียงลำพัง หากคือการดำรงคงอยู่ได้ร่วมกันต่างหาก เหตุผลก็เพราะโอกาสในการอยู่รอดร่วมกันย่อมมีสูงกว่าการอยู่รอดตามลำพังนั่นเอง

ตรงกันข้ามกับความเชื่อที่ว่า สิ่งมีชีวิตทั้งหลายมีเพียงสัญชาตญาณในการดำรงชีวิตเท่านั้น ที่เป็นตัวผลักดันพฤติกรรมต่างๆ ทั้งหมด ทว่าทุกชีวิตยังคงมีสัญชาตญาณที่เป็นขั้วตรงข้าม ซึ่งก็คือสัญชาตญาณในการฆ่าตัวตายด้วยเช่นกัน^II

และไม่ว่าจะเป็นสัญชาตญาณในการดำรงชีวิต หรือสัญชาตญาณในการฆ่าตัวตาย ต่างก็ตกอยู่ภายใต้กรอบการกำกับของสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมทั้งสิ้น กล่าวคือ หากสามารถทำประโยชน์ให้ส่วนรวมได้ สิ่งมีชีวิตนั้นก็จะเลือกที่จะมีชีวิตต่อไป แต่ถ้าหากล้มเหลวกลายเป็นภาระต่อส่วนรวม สิ่งมีชีวิตนั้นก็จะตัดสินใจสละชีวิตของตนเองเสีย

กระบวนการของสิ่งมีชีวิตที่จะตัดสินว่าตนเป็นประโยชน์หรือว่าเป็นภาระต่อส่วนรวมนั้น เป็นระบบกระบวนที่ทั้งปัจเจกและส่วนรวมร่วมกันตัดสิน กล่าวคือการตัดสินใจของปัจเจกขึ้นอยู่กับความรู้สึกว่าตนเองเป็นอย่างไร และการรับรู้จากผู้อื่นว่าพวกเขาคิดอย่างไรกับตน^III

เมื่อคำตัดสินออกมาว่าตนเป็นประโยชน์ ร่างกายก็จะผลิตฮอร์โมนและสารเคมีต่างๆ เพื่อเสริมสร้างความแข็งแรงให้กับปัจเจก สร้างความรู้สึกปลอดโปร่ง อารมณ์ดี มั่นใจในตัวเอง กล้าแสดงออก ฯลฯ ทั้งนี้เพื่อกระตุ้นให้ปัจเจกสามารถทำประโยชน์ให้ส่วนรวมได้มากขึ้น

แต่ถ้าหากตัดสินว่าตนไร้ประโยชน์ สัญชาตญาณในการฆ่าตัวตายก็จะเริ่มทำงาน ฮอร์โมนชื่อ กลูโคคอร์ติคอยส์ จะหลั่งออกมาเพื่อทำลายเซลสมองและลดระดับภูมิคุ้มกันเชื้อโรค สัดส่วนสารเคมีต่างๆ ภายในระบบประสาท (neurotransmitters) จะถูกปรับเปลี่ยน เกิดความรู้สึกหดหู่ ซึมเศร้า เครียด หวาดกลัวและหมดอาลัยตายอยาก^IV

ไม่ช้า บุคคลนั้นก็จะปลีกตัว ตัดขาดตัวเองจากผู้อื่นและถึงแก่ชีวิตลงตามลำพัง ไม่ด้วยพิษร้ายของโรคภัยไข้เจ็บหรือไม่ก็ด้วยการปลิดปลงชีวิตตัวเองลงไปในที่สุด

ปัจเจกกับการจัดการส่วนรวมกันเอง

ไม่เพียงแต่สัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมจะเป็นแรงผลักดันให้ปัจเจกต้องสร้างสรรค์ส่วนรวมร่วมกันเท่านั้น แต่ยังเป็นตัวการสำคัญในการสร้างวงจรการประเมินผล (feedback loops) ที่เชื่อมโยงปัจเจกเข้าด้วยกันอีกด้วย^V

วงจรการประเมินผลนี้ เป็นสิ่งที่ทำให้ปัจเจกสามารถร่วมกันจัดการส่วนรวมร่วมกันได้เองอย่างมีประสิทธิภาพ โดยไม่จำเป็นต้องมีการบังคับบัญชาและการประสานงานจากบุคคลภายนอกแต่ประการใด

การประเมินผลตัวเองของปัจเจกที่ธรรมชาติออกแบบมาให้ ซึ่งขึ้นอยู่กับทั้งตัวปัจเจกเองและผู้อื่นนี้ ทำให้ปัจเจกต้องรับผิดชอบในสิ่งที่ตนกระทำต่อผู้อื่น กับทั้งสามารถเรียนรู้ และปรับตัวจากผลอันตนได้กระทำลงไป

เมื่อผนวกกับการปฏิสัมพันธ์ระหว่างกันได้โดยอิสระ และการเข้าถึงข้อมูลข่าวสารอันจำเป็นได้โดยเสรีและปราศจากการปิดกั้น วงจรการประเมินผลที่สลับซับซ้อนของส่วนรวมก็ดำเนินไปได้โดยสมบูรณ์ ทำให้ปัจเจกสามารถกำหนดวัตถุประสงค์เป้าหมาย แบ่งปันความรับผิดชอบ เรียนรู้ แก้ไขปัญหา ปรับตัว และเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล้อมร่วมกันให้เหมาะสมกับทั้งตัวปัจเจกและส่วนรวม บังเกิดเป็นเอกภาพบนความแตกต่างหลากหลายได้อย่างง่ายดาย

การปกครองแบบรวมศูนย์กับการทำลายวงจรการประเมินผล

สำหรับการปกครองแบบรวมศูนย์แล้ว สัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมและวงจรการประเมินผลของส่วนรวมเป็นภัยอันตรายอย่างยิ่ง เพราะนั่นคือสาเหตุของการก่อเกิดส่วนรวมที่เป็นอิสระจากศูนย์กลางอำนาจ ดังนั้นจึงต้องควบคุมหรือทำลาย

เมื่อสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมที่มีอยู่ในตัวปัจเจกนั้น เป็นสิ่งที่ไม่มีผู้ใดสามารถควบคุมหรือทำลายลงได้ แม้กระทั่งตัวปัจเจกเอง ฉะนั้นสิ่งที่อำนาจรวมศูนย์ทำได้คือ การบ่อนทำลายวงจรการประเมินผลของส่วนรวมด้วยการ ๑. ควบคุมการปฏิสัมพันธ์ระหว่างปัจเจก ๒. ปิดกั้นและบิดเบือนข้อมูลข่าวสาร ๓. ยัดเยียดความเป็นตัวตนที่ศูนย์กลางอำนาจเป็นผู้สร้างให้กับปัจเจกและส่วนรวม

กิจกรรมต่างๆ ที่ปัจเจกเคยจัดการกันได้เอง เช่น การศึกษา การปกครอง การกำหนดกฎเกณฑ์ การดูแลความสงบเรียบร้อย การผลิต การบริโภค ฯลฯ กิจกรรมเหล่านี้ถูกดึงมาจัดการโดยศูนย์กลางอำนาจ

การอยู่กันอย่างถ้อยทีถ้อยอาศัย กลับกลายเป็นการขึ้นตรงต่อศูนย์กลางอำนาจแต่ถ่ายเดียว ทั้งนี้ความผิดพลาดที่เกิดจากการจัดการของศูนย์อำนาจนั้น ไม่อยู่ในวิสัยที่ปัจเจกจะบังคับให้ผู้คุมอำนาจต้องรับผิดชอบได้แต่อย่างใด

การเข้าถึงข้อมูลข่าวสารอย่างเสรีก็ถูกปิดกั้นให้เหลือเพียงการรับรู้ข้อมูลทางเดียว ผ่านสื่อ เช่น วิทยุ โทรทัศน์ และสื่อสิ่งพิมพ์ และผ่านเครือข่ายองค์กรและบุคลากรของส่วนกลาง เช่น สถาบันการศึกษา องค์กรปกครองท้องถิ่น เท่านั้น

ความเป็นตัวตนของปัจเจกและของส่วนรวมถูกทำลายลงและสร้างนิยามขึ้นมาใหม่บนพื้นฐานของความสัมพันธ์ที่ขึ้นตรงต่อศูนย์กลาง ปัจเจกกลายเป็นพลเมืองดีที่ว่านอนสอนง่าย และส่วนรวมของปัจเจกก็กลายเป็นเพียงส่วนย่อยๆ ของส่วนรวมใหม่ซึ่งห่างไกลที่เรียกว่าชาติ และเป็นส่วนย่อยๆ ของส่วนรวมใหญ่ที่เรียกว่าประชาคมโลกอีกทีหนึ่ง

โลกรวมศูนย์กับการฆ่าตัวตาย

กล่าวได้ว่า ไม่เคยมียุคใดสมัยใดเลยที่โลกจะถูกปกครองอย่างรวมศูนย์ เทียบเท่ากับปัจจุบันในยุคทุนนิยมโลกาภิวัตน์นี้ และเช่นกัน ไม่เคยมียุคใดสมัยใดเลยที่มนุษย์จำนวนมากมายมหาศาลเท่านี้จะถูกลิดรอนเสรีภาพในการจัดการกับชีวิตตนเองและส่วนรวมของพวกเขา

เมื่อปัจเจกถูกโดดเดี่ยว ตกอยู่ภายใต้สภาพต้องพึ่งพาศูนย์อำนาจที่ไร้ผู้รับผิดชอบ ส่วนรวมถูกทำลาย มิหนำซ้ำกลายเป็นภาระของสังคมยุคทุนนิยมโลกาภิวัตน์ สัญชาตญาณการมีส่วนร่วมภายในตัวจึงส่งสัญญาณให้พวกเขาฆ่าตัวตาย

ปัจจุบันการฆ่าตัวตายได้กลายเป็นสาเหตุสำคัญอันดับสามที่คร่าชีวิตผู้คนอายุระหว่าง ๑๕ ถึง ๔๔ ปี ทั่วโลก และประเมินว่าในทุกรายที่ฆ่าตัวตายสำเร็จ มีอีก ๒๐ รายที่ได้พยายามฆ่าตัวตาย และเป็นที่น่าสังเกตว่า ประเทศที่มีอัตราการฆ่าตัวตายสูงที่สุดคือประเทศในกลุ่มผู้นำทุนนิยมโลกาภิวัตน์^VI

สำหรับกรณีประเทศไทยนั้น ท่ามกลางสัญญาณการฟื้นตัวทางเศรษฐกิจที่เติบโตต่อเนื่อง ข้อมูลของกรมสุขภาพจิต กระทรวงสาธารณสุขปี พ.ศ. ๒๕๔๕ ระบุว่า จำนวนผู้พยายามหรือฆ่าตัวตาย มีเพิ่มขึ้นจากปี พ.ศ. ๒๕๔๐ เป็น ๒๑,๑๗๗ ราย เพิ่มมากขึ้นถึง ๒๘% ในขณะที่จำนวนผู้ป่วยทางสุขภาพจิตโดยรวมเพิ่มมากขึ้นถึง ๔๖%

สังคมทุนนิยมเต็มตัว: เรื่องจริงหรือเรื่องเท็จ

ความสำเร็จสูงสุดของผู้คุมอำนาจในยุคทุนนิยมโลกาภิวัตน์ คือการลวงให้ผู้คนเชื่อว่า ผู้คนส่วนใหญ่ได้กลายเป็นทุนนิยมเต็มตัวไปแล้ว วันนี้ผู้คนส่วนใหญ่ต่างพออกพอใจกับการแข่งขันกันทำกำไรสูงสุดและการใช้สอยเพื่อปรนเปรอความสุขส่วนตัว ใครก็ตามที่ยังมีจิตสำนึกเพื่อส่วนรวมนับได้เป็นเพียงคนส่วนน้อยซึ่งไม่พอใจสังคมอย่างที่เป็นอยู่เท่านั้น

หากสังคมส่วนใหญ่เป็นเช่นนี้จริง เหตุใดธุรกิจจึงต้องทุ่มเทงบประมาณในการโฆษณาประชาสัมพันธ์ถึงปีละ ๑๘ ล้านล้านบาททั่วโลก และเหตุใดเนื้อหาในโฆษณาจำนวนมากจึงต้องผูกโยงเรื่องราวให้เกี่ยวกับคุณค่า เช่น ความรัก ความห่วงใยผู้อื่น ความต้องการการยอมรับ การอนุรักษ์ธรรมชาติ ศีลธรรม ฯลฯ ซึ่งล้วนแล้วแต่เกิดจากสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมของมนุษย์ทั้งสิ้น^VII

ผลการสำรวจทัศนคติของประชาชนของประเทศสหรัฐอเมริกา ประเทศผู้นำสูงสุดของโลกทุนนิยมโลกาภิวัตน์พบว่า เมื่อขอให้ระบุสิ่งที่ต้องการมากที่สุด ชาวอเมริกัน ๖๖% บอกว่าต้องการใช้เวลามากขึ้นกับครอบครัวและเพื่อนฝูง ๕๖% บอกว่าต้องการมีชีวิตที่เครียดน้อยลง ๔๗% ต้องการมีส่วนร่วมในการช่วยเหลือชุมชน^VIII

เพียง ๒๑% ของผู้ตอบเท่านั้นที่บอกว่าต้องการมีรถยนต์ดีๆ สักคัน และเพียง ๑๙% บอกว่าต้องการบ้านที่ใหญ่ขึ้น แต่เมื่อถามถึงความรู้สึกถึงค่านิยมของสังคมอเมริกันว่าเป็นอย่างไร ผู้ตอบส่วนใหญ่กลับลงความเห็นว่า สังคมส่วนใหญ่สนใจแต่การสร้างความร่ำรวยมั่งคั่งใส่ตัวมากกว่าตนทั้งสิ้น^IX

แท้จริงแล้ว สังคมทุนนิยมกับคนชายขอบ เป็นเรื่องเท็จที่แต่งขึ้นเพื่อลวงสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมในตัวปัจเจกให้เข้าใจว่าส่วนรวมได้เปลี่ยนไปแล้ว ดังนั้นปัจเจกจึงมีทางเลือกเพียงการปรับตัวปรับใจไปตามกระแสทุนนิยมหรือไม่ก็เสียสละชีวิตตนเองตามสัญชาตญาณการฆ่าตัวตาย เท่านั้น

แท้จริงแล้ว การทุ่มเทสรรพกำลังของอำนาจรวมศูนย์ต่างๆ ไม่ว่าจะเป็นรัฐ ทุนชาติและทุนข้ามชาติเพื่อชัยชนะเหนือสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมของประชาชนหาได้สำเร็จดังคาดไม่ วันนี้สังคมส่วนใหญ่ยังคงมีสัญชาตญาณในการมีส่วนร่วมดังเช่นเดิม

ผู้ที่เลื่อมใสศรัทธาในทุนนิยม บริโภคนิยม และปัจเจกนิยมต่างหาก คือคนส่วนน้อยที่ไม่พอใจกับสภาพสังคมที่เป็นอยู่

สรุป

ปัญหาของสังคมไทยในวันนี้ หาใช่การขาดจิตสำนึกในการมีส่วนร่วมดังที่เข้าใจกันไม่ ปัญหาแท้จริงอยู่ที่การหลงเชื่อว่าผู้คนส่วนใหญ่ของสังคมไม่ต้องการการมีส่วนร่วมกันอีกต่อไปแล้ว และความเข้าใจผิดว่า การร่วมกันสร้างสรรค์ส่วนรวมขึ้นใหม่ของปัจเจก จำเป็นต้องอาศัยการจัดการ การประสานงาน แผนงาน งบประมาณและอำนาจจากส่วนกลางเท่านั้น ทั้งๆ ที่แท้จริง สิ่งที่ปัจเจกต้องการคือ การปฏิสัมพันธ์กันเองอย่างเสรี การเข้าถึงข้อมูลข่าวสารได้โดยปราศจากการปิดกั้น และสูงสุดเหนืออื่นใดคือ การเลิกคิดแทนทำแทนจากส่วนกลางเสียที

วิลาศ เตชะไพบูลย์

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------
I “ A New Kind of Social Science” โดย Vladimir Dimitrov หน้า ๖
II “Global Brain” โดย Howard Bloom พิมพ์ ค.ศ. ๒๐๐๐, หน้า ๖-๗
III เพิ่งอ้าง หน้า ๑๔๕
IV เพิ่งอ้าง หน้า ๑๔๕
V “Emergence”โดยSteven Johnson พิมพ์ ค.ศ. ๒๐๐๒, หน้า ๑๒๐-๑๒๑
VI เอกสารเผยแพร่ของ SUPRE องค์กรอนามัยโลก
VII “The Post-Corporate World” โดย David C. Korten พิมพ์ ค.ศ. ๒๐๐๐ หน้า ๒๑๔
VIII เพิ่งอ้าง หน้า ๒๑๘
IX เพิ่งอ้าง หน้า ๒๑๘

From : http://www.fpps.or.th