สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

อนาคตเยาวชน อนาคตสังคมไทย

เกริ่นนำ

คงไม่มีใครแม้แต่คนสูงอายุหรือคนที่มีตำแหน่งและครองอำนาจอยู่ในปัจจุบันจะปฏิเสธว่า อนาคตของสังคมใดๆ ก็ตาม ขึ้นอยู่กับคุณภาพของเยาวชนปัจจุบัน เพราะเยาวชนในปัจจุบันจะเติบใหญ่ขึ้นมารับภารกิจทั้งหมดของสังคมที่พวกเขาเป็นสมาชิกอยู่ ด้วยเหตุดังนั้น การพูดถึงอนาคตของสังคมโดยไม่พิจารณาถึงอนาคตของเยาวชน เป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ ในขณะเดียวกัน ความรับผิดชอบต่ออนาคตของสังคมก็เป็นความรับผิดชอบร่วมกันทั้งผู้ใหญ่และตัวเยาวชนเอง ถึงแม้ผู้ใหญ่จะมีส่วนสำคัญในการกำหนดทิศทางหรืออนาคตของสังคม แต่ตัวเยาวชนเองก็มีส่วนสำคัญไม่น้อยในด้านความรับผิดชอบที่จะพัฒนาตนเองให้มีความพร้อมในด้านต่างๆ เพื่อรับภารกิจในสังคมที่กำลังจะมาถึง เพราะฉะนั้นผู้ใหญ่ควรให้โอกาสแก่เยาวชนในการพัฒนาศักยภาพของเขาอย่างเต็มที่ ในขณะเดียวกันเยาวชนเองก็ต้องมีความรับผิดชอบและมีความมุ่งมั่นที่จะพัฒนาตนเองอย่างเต็มความสามารถ หากฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งหย่อนยานหรือละเลยความรับผิดชอบในเรื่องดังกล่าวนี้ ก็ย่อมถือได้ว่าตัวเองเป็นผู้ทำลายอนาคตของสังคมว่า จำเพาะสังคมไทยเราในยุคปัจจุบัน เยาวชนได้มีโอกาสในการพัฒนาตนเองมากกว่าแต่ก่อนมากมาย ลู่ทางของการพัฒนาตนเองในด้านต่างๆ ก็ดี สิทธิเสรีภาพในการเลือกสรรสิ่งที่จะพัฒนาก็ดี มีเพิ่มมากขึ้นอย่างกว้างขวางทั้งในแง่ของโครงสร้างทางสังคม เศรษฐกิจ การเมืองและวัฒนธรรม และในทั้งนโยบายของรัฐบาล ในระดับครอบครัวก็เช่นกัน เยาวชนได้รับโอกาสในการพัฒนาตนเองจากพ่อแม่และผู้ปกครองมากขึ้นอย่างน่ายินดี อย่างไรก็ตามแม้ว่าในขณะที่โอกาสในการพัฒนาตนเองของเยาวชนมีมากขึ้น แต่กระแสการเปลี่ยนแปลงด้านต่างๆ เกิดขึ้นอย่างรวดเร็วและซับซ้อน อิทธิพลของสื่อสารมวลชน การโฆษณาชวนเชื่อ ลัทธิบริโภคนิยม ค่านิยมทางสังคมที่ให้ความสำคัญกับเรื่องความสำเร็จด้านวัตถุธรรมมากกว่าด้านคุณค่า หรือกล่าวอีกอย่างหนึ่งว่า สังคมไทยกำลังให้ความสำคัญกับสิ่งที่เป็นมูลค่ามากกว่าสิ่งที่เป็นคุณค่า ท่ามกลางกระแสสังคมดังกล่าวนี้ เยาวชนจำต้องมีสติให้มั่นและต้องใช้วิจารณญาณอย่างรอบด้านในการตัดสินว่าจะเลือกทำหรือไม่ ทำสิ่งใด ในยุคสมัยที่สมการการตัดสินใจของปัจเจกบุคคลให้ความสำคัญกับองค์ประกอบหรือตัวพิจารณาด้านเศรษฐกิจ ด้านเกียรติยศ หน้าตา และด้านความสะดวกสบาย มากกว่าองค์ประกอบด้านจริยธรรม ด้านวัฒนธรรมและด้านคุณค่า โอกาสที่เยาวชนผู้มีประสบการณ์ชีวิตน้อยจะตกเป็นเหยื่อของกระแสบริโภคนิยมและกระแสที่มุ่งความสำเร็จด้านวัตถุธรรม ย่อมเป็นไปได้สูงยิ่ง ด้วยเหตุดังนั้น การพิจารณาถึงอนาคตของเยาวชนและอนาคตของสังคมไทย จึงควรจะได้พิจารณาในประเด็นดังต่อไปนี้

1. ทิศทางของสังคมไทยที่ถูกผลักดันโดยกระแส “ฟ้าบ่กั้น” (Globalization Process)

ความก้าวหน้าด้านเทคโนโลยีการสื่อสารที่เกิดขึ้นอย่างรวดเร็ว การเปลี่ยนแปลงของระบบการเมืองและเศรษฐกิจของโลกที่บีบให้ประเทศเล็กประเทศน้อยต้องเข้าร่วมกับระบบเศรษฐกิจระบบทุนด้วยการเข้าเป็นสมาชิกขององค์การการค้าโลก (WTO) การทำข้อสัญญาที่เรียกว่า FTA (Free Trade Agreement) และการมีข้อสัญญาของกลุ่มเศรษฐกิจ เช่น NAFTA, AFTA, APEC, ASEM เป็นต้น ทำให้เป็นการยากที่สังคมไทยจะหลีกเลี่ยงการเป็นสังคมที่มีระบบเศรษฐกิจระบบทุน เป็นสังคมที่ต้องแข่งขันทางการค้า และเป็นสังคมที่เน้นการบริโภค รัฐบาลปัจจุบันก็มีแนวทางการพัฒนาประเทศไปในแนวนี้ดังจะเห็นได้จากการมีนโยบายให้สังคมไทยพัฒนาตัวเองให้มีความสามารถในการแข่งขันกับประเทศอื่น ด้วยเหตุที่ประเทศไทยเป็นประเทศเล็ก มีทุนด้านทรัพยากรธรรมชาติที่จำกัด การหาลู่ทางเพื่อการสร้างความสามารถในการแข่งขันจึงทำให้รัฐมีนโยบายในการเตรียมทรัพยากรมนุษย์อย่างชัดเจน โดยให้ถือว่ามนุษย์เป็นทุนที่สำคัญมากในกระบวนการพัฒนาเศรษฐกิจการค้าและด้านอื่นๆ

ในขณะเดียวกันเพื่อที่จะทำให้มีการหมุนเวียนของระบบเงินทุนและการขยายตัวด้านการผลิต รัฐก็ต้องส่งเสริมให้มีการบริโภคที่เพิ่มขึ้นด้วย กระบวนการดังกล่าวนี้จะประสบความสำเร็จได้ก็ต้องสร้างคุณค่าด้านความต้องการให้มากขึ้นประการหนึ่ง กับอีกประการหนึ่ง คือ การดำเนินนโยบายทางการเงินการคลังที่ทำให้ประชาชนมีอำนาจในการซื้อเพิ่มขึ้น ดังที่เห็นได้ชัดจากโครงการหลายโครงการของรัฐบาลปัจจุบัน เช่น โครงการกองทุนหมู่บ้าน การพักหนี้เกษตรกร การเปลี่ยนทุนทรัพย์เป็นทุน การส่งเสริมผลิตภัณฑ์หนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ การให้ธนาคารออมสินให้เครดิตเงินกู้แก่คนจน โครงการคอมพิวเตอร์เอื้ออาทร โครงการบ้านเอื้ออาทร เป็นต้น ทิศทางของการเคลื่อนตัวของสังคมไทยในแนวนี้ย่อมเป็นที่ประจักษ์ชัดว่าผู้คนจะต้องมีวิจารณญาณมากขึ้นในการะบวนการัดสินใจจะทำอะไรหรือไม่ทำอะไร เพราะมิฉะนั้นกลไกการตลาดซึ่งมีพลังมหาศาลจะโน้มน้าวชักจูงให้เราเข้าสู่กระแสบริโภคนิยมได้อย่างไม่รู้ตัว นอกจากนี้ในเมื่อสังคมเข้าสู่ระบบบริโภคนิยมเต็มที่ ระบบคุณค่าก็จะแปรเปลี่ยนจากระบบความร่วมมือและความเกื้อกูลต่อกัน มาเป็นระบบการแข่งขันและชิงดีชิงเด่นกันมากขึ้น ความสัมพันธ์ทางสังคมของผู้คนก็จะห่างเหินเป็นเหตุให้ทุกคนเกิดความว้าเหว่ เหงาหงอย ไร้หลักประกันความมั่นคงในชีวิต โดยเฉพาะความมั่นคงด้านอารมณ์ จากสภาพการณ์เช่นนี้เป็นเหตุให้ผู้คนหันเข้าหาที่พึ่งทางจิตใจด้วยการเสพยาเสพติดทั้งหลาย ไม่ว่าเหล้าหรือยาเสพติดชนิดอื่นๆ มากขึ้น แนวโน้มเหล่านี้เริ่มปรากฏชัดเจนขึ้นทุกทีแล้วในสังคมไทยปัจจุบัน และมีเหตุผลให้เชื่อได้ว่าสถานการณ์จะเลวร้ายยิ่งขึ้นในอนาคต ในแง่ของการเมืองนั้น แม้กระแสของการเป็นประชาธิปไตยยังเป็นกระแสหลักอยู่ แต่ระบบทุนจะเข้ามามีบทบาทมากขึ้นในระบบการเมืองและระบบประชาธิปไตยแบบตัวแทนจะได้รับการท้าทายมากขึ้น กลุ่มที่มีอำนาจทางการเมืองกับกลุ่มที่มีอำนาจทางเศรษฐกิจจะเป็นคนกลุ่มเดียวกันมากขึ้น โครงสร้างของการคานอำนาจทั้งหลายจะถูกระบบทุนและระบบการเมืองแบบประชาธิปไตยรวมศูนย์เข้ามาครอบงำมากขึ้นจนทำให้บทบาทของโครงสร้างหรือองค์กรเหล่านี้มีข้อจำกัดมากขึ้น ในแง่วัฒนธรรมหรือวิถีชีวิตของผู้คนก็จะมีความเป็นปัจเจกบุคคลมากขึ้น ความสัมพันธ์ระหว่างกันก็จะเป็นความสัมพันธ์แบบเป็นทางการ เช่น สมาคมอาชีพหรืออะไรทำนองนี้มากขึ้น ในสภาพการณ์เช่นนี้ เยาวชนจะต้องมีความเอาใจใส่แลกเปลี่ยนเรียนรู้มากขึ้นเพื่อให้รู้เท่าทันกับความสลับซับซ้อนและการยอกย้อนซ่อนเงื่อนของระบบต่างๆ และจะต้องศึกษาเล่าเรียนให้มีภูมิคุ้มกันที่แข็งแกร่งพอ

2. การก่อตัวของแนวทางชุมชนฐานราก (Localization)

แม้ว่ากระแสของระบบทุนและกระแสของการบริโภคนิยมจะเป็นกระแสที่พัดแรงในปัจจุบันและในอนาคต แต่โดยธรรมชาติของระบบสังคมทุกแห่งย่อมจะมีขั้วที่ขัดแย้ง (contradictions) ภายในระบบนั้นเสมอ ในสังคมไทยก็เช่นเดียวกับสังคมอื่น ในขณะที่กระแส “ฟ้าบ่กั้น” กำลังพัดกระหน่ำ การก่อตัวของแนวทางชุมชนฐานรากที่ไม่เห็นลงรอยกับกระแสทุนหรือกระแสบริโภคนิยมก็เกิดขึ้นในจุดต่างๆ ของสังคมไทย แนวทางนี้ให้ความสำคัญกับแนวคิดเรื่องเศรษฐกิจพอเพียง ให้ความสำคัญกับความมั่นคงของมนุษย์มากกว่าความมั่งคั่งของประเทศ เป็นแนวทางที่ให้ความสนใจกับระบบคุณค่าของความเป็นมนุษย์และให้ความสำคัญกับความสัมพันธ์ที่เป็นมิตรระหว่างคนกับระบบนิเวศ เป็นต้น แนวทางชุมชนฐานรากนี้แม้ยังมีพลังไม่มากเท่ากับกระแส “ฟ้าบ่กั้น” แต่มีเหตุผลที่น่าเชื่อได้ว่าแนวทางนี้จะดำรงอยู่และพัฒนาต่อไปได้ คำถามสำคัญมีว่า ทิศทางนี้เป็นทิศทางที่คนไทยส่วนใหญ่เห็นพ้องด้วยหรือไม่ มากน้อยเพียงใด และแนวทางดังกล่าวนี้เยาวชนได้มีโอกาสเข้ามามีส่วนร่วมเรียนรู้ได้มากน้อยเพียงใด ประเด็นนี้เป็นประเด็นที่เยาวชนทั้งหลายอาจจะต้องเพิ่มความสนใจและใฝ่รู้ให้มากขึ้น เพื่อทำความเข้าใจให้ถ่องแท้และหากเห็นว่าแนวทางนี้เป็นแนวทางที่สังคมไทยในอนาคตควรจะเป็น เยาวชนทั้งหลายก็มีความจำเป็นที่จะต้องพัฒนาตนเองให้เพียงพอต่อการรองรับภารกิจนี้ต่อไป สิ่งที่น่าเสียดายก็คือว่า สังคมไทยปัจจุบันยังมีกลไกที่เอื้อต่อการเรียนรู้ในแนวทางนี้มีน้อย ยิ่งกลไกที่จะเอื้อต่อการเรียนรู้ของของเยาวชนยิ่งมีน้อยลงไปอีก เพราะฉะนั้นโครงการดังที่สถาบันนโยบายศึกษากำลังทำอยู่นี้ก็เป็นการสร้างกลไกอย่างหนึ่งที่เป็นประโยชน์ต่อการเรียนรู้เกี่ยวกับเรื่องนี้ของเยาวชน สังคมไทยต้องการกลไกในลักษณะนี้อีกมากในการที่จะเอื้อให้เยาวชนได้มีโอกาสเรียนรู้แนวคิดที่แตกต่างหลากหลาย สังคมไทยไม่ควรปฏิเสธแนวความคิดที่หลากหลาย เพราะความหลากหลายเป็นพื้นฐานสำคัญของการอยู่รอดและการพัฒนาสังคม

3. การสร้างภูมิคุ้มกันและการสร้างสรรค์สติปัญญา

ดังได้กล่าวมาแล้วในตอนต้นว่า โอกาสและช่องทางในการเรียนรู้ในสังคมไทยปัจจุบันเปิดกว้างกว่าแต่ก่อนมาก แต่จุดอ่อนของกระบวนการศึกษายังติดยึดอยู่แค่ระดับการรับรู้ (Reception) มากกว่าการเรียนรู้ที่แท้จริง การเรียนรู้ที่แท้จริงนั้นจำเป็นต้องมีทั้งสามระดับ กล่าวคือ ระดับการรับรู้ข้อมูลข่าวสารและข้อสนเทศต่างๆ ตามด้วยระดับความเข้าใจ (Comprehension) ระดับนี้เป็นระดับที่ผู้เรียนมีความเข้าใจถึงความเชื่อมโยงสัมพันธ์ของข้อมูลข่าวสารและข้อสนเทศและเห็นถึงความซับซ้อนของสิ่งต่างๆ ได้อย่างสอดคล้องกับความเป็นจริง และในระดับสุดท้ายคือ ระดับของการปรับเปลี่ยนทัศนะ ค่านิยมและพฤติกรรมของผู้เรียน (Transformation) ถ้าหากสังคมจัดให้มีกระบวนการเรียนรู้แก่เยาวชนที่ผ่านขั้นตอนทั้งสามขั้นนี้ก็ย่อมเป็นที่เชื่อได้ว่ากระบวนการเรียนรู้สิ่งต่างๆ จะเป็นการสร้างภูมิคุ้มกันและเป็นการสร้างสรรค์สติปัญญาให้กับอนาคตของสังคมได้เป็นอย่างดี

กระบวนการเรียนรู้เพื่อให้เกิดการสร้างสรรค์สติปัญญาให้แก่เยาวชนนั้น ต้องเป็นกระบวนการเรียนรู้ที่เปิดโอกาสให้ผู้เรียนมีส่วนร่วมอย่างแท้จริง และกระบวนการเรียนรู้ต้องเป็นกระบวนการเรียนรู้ที่มีปฏิสัมพันธ์ เป็นกระบวนการเรียนรู้ที่อยู่ในแนวราบและเป็นกระบวนการเรียนรู้ที่เป็นการบูรณาการ คำถามมีว่า สังคมไทยปัจจุบันมีความพร้อมในการจัดกระบวนการเรียนรู้ในลักษณะดังกล่าวเพียงใด ทั้งในระบบครอบครัว ในชุมชน ในองค์กรทางสังคมอื่น เช่น สถาบันทางศาสนา สถาบันสื่อสารมวลชน และในระบบโรงเรียน ถ้าหากในองค์กรเหล่านี้มีการปรับเปลี่ยนและพัฒนารูปแบบและกระบวนการเรียนรู้ให้มีลักษณะดังกล่าว จะเป็นการสร้างอนาคตให้กับเยาวชนและอนาคตให้แก่สังคมอย่างดีทีเดียว

กล่าวจำเพาะตัวของเยาวชนเอง มีความจำเป็นที่จะต้องมีการปรับทัศนะต่อเรื่องการดำรงชีวิต การทำกิจกรรมและกระบวนการเรียนรู้เสียใหม่ ต้องเห็นว่าการทำกิจกรรมต่างๆ ก็ดี การดำรงชีวิตก็ดี ย่อมถือได้ว่าเป็นกระบวนการเรียนรู้ทั้งสิ้น เพราะฉะนั้นไม่ควรติดอยู่กับการเรียนเฉพาะในโรงเรียน ซึ่งเน้นเพียงการรับรู้เป็นส่วนใหญ่ และเป็นกระบวนการศึกษาที่ไม่สร้างสรรค์สติปัญญา แต่กลับให้ความสำคัญกับผลลัพธ์ที่เป็นคะแนนจนเลยเถิดดังที่ปรากฏให้เห็นอยู่ทั่วไป

4. อนาคตมิใช่จุดหมายปรายทางที่เรามุ่งหมายจะไปให้ถึง แต่อนาคตคือสิ่งที่เราต้องร่วมกันสร้าง

โดยทั่วไปเมื่อมีการพูดถึงเรื่องในอนาคต ดูเหมือนจะเป็นที่เข้าใจกันว่า เรารู้อยู่ว่าอนาคตอยู่ที่ไหน และมีเป้าหมายปลายทางชัดเจน ทั้งๆ ที่จริงแล้วในโลกที่มีความเป็นพลวัตสูง ไม่มีใครรู้ว่าเป้าหมายปลายทางหรืออนาคตคืออะไร เพราะฉะนั้นสำหรับเยาวชนจึงควรทำความเข้าใจในเรื่องนี้ให้ถูกต้อง อนาคตมิใช่จุดหมายปลายทางที่มีผู้กำหนดไว้แล้วคนรุ่นเราจะต้องหาทางไปให้ถึง แต่แท้ที่จริงอนาคตของเราเป็นสิ่งที่คนรุ่นเราต้องช่วยกันสร้าง การสร้างอนาคตของคนรุ่นเราต้องกระทำโดยอาศัยสติปัญญามิใช่ปล่อยให้กระแสอะไรก็ตามลากพาเราไป เยาวชนเองต้องมีส่วนร่วมอย่างจริงจังในการกำหนดอนาคตของตนเองและอนาคตของสังคมที่ตนเองเป็นสมาชิกและเป็นผู้รับภาระ สำหรับคนรุ่นต่อๆ ไป ถ้าเยาวชนไม่ใส่ใจหรือใส่ใจน้อยผิวเผินกับเรื่องอนาคตของสังคมและอนาคตของตนเอง ก็นับเป็นเรื่องโชคร้ายของสังคมไทยทีเดียว เชื่อว่าเยาวชนมีความมุ่งมั่นและใส่ใจในอนาคตของสังคมไทยแน่นอน ประเด็นสำคัญอยู่ที่ว่า เยาวชนได้ทุ่มตัวเข้ามาร่วมสร้างอนาคตของสังคมไทยมากเพียงใดและผู้ใหญ่ได้เปิดโอกาสและได้สร้างกลไกให้แก่พวกเขามากน้อยเพียงใด นี่เป็นคำถามที่ต้องช่วยกันคิดและหาคำตอบให้ได้ เราคงไม่อยากเห็นสภาพการณ์ที่ตรงกับคำกล่าวของฝรั่งที่ว่า Everyone wants to go to Heaven, but no one wants to die. เพราะถ้าเป็นเช่นนั้น อนาคตของสังคมไทยก็คงถูกกลืนด้วยกระแส “ฟ้าบ่กั้น” นั้นแล

อุทัย ดุลยเกษม
คณบดีคณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยวลัยลักษณ์

From : http://www.fpps.or.th