สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

การสร้างตัวบ่งชี้การพัฒนาทางการเมือง

เรียบเรียงจากการสัมมนาวันที่ 25 กันยายน 2546
ระหว่างเวลา 14.00-20.00 น.
ณ โรงแรม สยามซิตี กรุงเทพฯ

การประชุมระดมความคิดว่าด้วยงานวิจัย เรื่อง “การสร้างตัวบ่งชี้การพัฒนาทางการเมือง” นำเสนอโดย รศ.ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ ซึ่งเป็นหัวหน้าคณะวิจัย พร้อมด้วยนายสฤษดิ์ วิฑูรย์ และนายวิวัฒน์ คติธรรมนิตย์

เป็นการจัดประชุมระดมความคิด ที่มีทั้งนักคิด ที่เป็นทั้งนักวิชาการและนักปฏิบัติ เพื่อสำรวจหากรอบความคิดว่าด้วยการพัฒนาทางการเมืองของไทย

(จากซ้าย) ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช และ
ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต

งานนี้ รศ.ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ ดำเนินรายการเองด้วยวาดหวังว่าจะขอความเอื้ออาทร ด้านความคิด ความรู้ การวิวาทะ จากสำนักคิดตางๆ ในแวดวงวิชารัฐศาสตร์ ซึ่งงานนี้มีหลายท่านที่มาได้ช่วยขอดเกล็ดประเด็นซักถามโจทย์และตอบข้อสงสัยให้แก่ผู้วิจัยได้อย่างดียิ่ง อันจะนำไปสู่การประมวลข้อคิดเห็นประกอบการศึกษาวิจัยต่อไป

นักวิชาการ นักคิด และนักกิจกรรมเพื่อสังคมที่มาร่วมงานนี้ ประกอบด้วย ศ.ดร.สมศักดิ์ ชูโต ศ.ดร.ชัยอนันต์ สมุทวณิช อาจารย์นิศา ชูโต ดร.เชาวนะ ไตรมาศ ดร.ไชยยันต์ ไชยพร คุณนพพร ลออพิพัฒน์ ดร.ปรีชา อุยตระกูล คุณพรอัมรินทร์ พรหมเกิด ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต พันเอก ดร.พีระพงษ์ มานะกิจ คุณวรเนาว์ ดลเสมอ คุณวิลาศ เตชะไพบูลย์ ดร.วีระ สมบูรณ์ อาจารย์ศุภมิตร ปิติพัฒน์ คุณสนิท จรอนันต์ คุณมัฆวาฬ สุวรรณเรือง ผศ.สุกัลยา ปริญญากุล คุณเอก มงคล อาจารย์เธียรชัย ณ นคร อาจารย์วรรณธรรม กาญจนสุวรรณ และคุณณัฏฐพล กรรณสูต

(จากซ้าย) Dr.Beatrice Garawantschy และ
ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ

งานวิจัยเพื่อการศึกษาการพัฒนาแนวทางการเมืองของไทยนี้ สถาบันนโยบายศึกษาได้จัดทำแผนการศึกษาไว้ 2 ระยะ คือ ในระยะแรกนี้จะศึกษาถึงการสร้างตัวบ่งชี้การพัฒนาทางการเมือง ซึ่งเริ่มทำการศึกษาวิจัยตั้งแต่เดือนพฤษภาคม 2546 คาดว่าจะแล้วเสร็จในเดือนธันวาคม 2546 ส่วนในระยะที่สอง จะเป็นการสร้างตัวชี้วัดการพัฒนาทางการเมือง ซึ่งจะทำการศึกษาต่อในปี 2547 โดยคณะวิจัยชุดเดิม

ระยะแรกของการศึกษาเพื่อสร้างตัวบ่งชี้การพัฒนาทางการเมืองนี้ มุ่งพิจารณาเฉพาะประชาชนและประชาสังคม การเมืองสังคม กับรัฐธรรมนูญ โดยยังไม่พิจารณาถึงเครื่องมือของรัฐและสังคม การเศรษฐกิจ ทั้งนี้เพราะประชาชน ประชาสังคม สังคมการเมือง ตลอดจนรัฐธรรมนูญ ล้วนแล้วแต่เป็นองค์ประกอบสำคัญเบื้องต้นของการพัฒนาทางการเมือง โดยเฉพาะการพัฒนาทางการเมืองด้วยการสร้างความมั่นคงแก่ระบอบประชาธิปไตย

ดร.อภิญญา รัตนมงคลมาศ

การหากรอบความคิดในการสร้างตัวบ่งชี้ ควรจะต้องดูที่การพัฒนาทางการเมืองเป็นโจทย์ที่ผู้วิจัยขอความคิดเห็นเพื่อแลกเปลี่ยนกันระหว่างการประชุม แล้วที่กล่าวกันว่าการสร้างพัฒนาทางการเมือง ก็คือ การสร้างเสถียรภาพ คำถามต่อมาว่า แล้วเสถียรภาพของใคร ของประชาชน ของประชาสังคม หรือเสถียรภาพของรัฐ และระดับของการพัฒนาทางการเมืองอีก เราจะเริ่มต้นที่ตรงไหน และมีอะไรที่เป็นเส้นแบ่ง การค้นคว้าจากเอกสารย้อนกลับไปถึงปี ค.ศ. 1932 ผู้วิจัยพบตัวแสดงการเมืองใหม่ๆ เกิดขึ้น นั่นคือ ภาคประชาชน โดยเฉพาะหลัง 14 ตุลา 2516 แล้วประเด็นที่มีการเรียกร้องที่ต่อเนื่องมาตลอด 3-4 ยุค ก็คือ สิทธิเสรีภาพ นี่เป็นภาพสะท้อนให้เห็นถึงการพัฒนาทางการเมืองที่มีจุดเปลี่ยนแปลงวัฒนธรรมทางการเมือง ซึ่งมีทั้งตัวแสดงทางการเมืองใหม่ๆ เกิดขึ้น มีประเด็นการเรียกร้องที่เปลี่ยนแปลงไป โดยเฉพาะการค้นพบข้อเรียกร้องตัวแสดงใหม่ๆ ไม่ใช่ชนชั้นนำทางการเมือง ไม่ใช่คนที่โลดแล่นอยู่ในเวทีทางการเมือง หรือกลุ่มอำนาจทางการเมือง และมีข้อเรียกร้องใหม่ ที่ต้องการให้เกิดองค์กรตรวจสอบ องค์กรควบคุมทางการเมืองอีกด้วย ซึ่งวิวัฒนาการเหล่านี้มีเป็นระยะๆ บางครั้งหยุดชะงักเป็นบางระยะ ซึ่งแสดงให้เห็นถึงการปฏิสัมพันธ์ระหว่างองค์ประกอบของสถาบันทางการเมือง กับ ประชาชน หรือเอกบุคคล ที่เป็นสมาชิกของสังคมทางการเมือง ที่ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองขึ้น

คุณสฤษดิ์ วิฑูรย์

เส้นทางการพัฒนาทางการเมือง จึงเป็นเส้นทางของกระบวนการปฏิสัมพันธ์ที่เกี่ยวเนื่องกัน เมื่อมีทัศนะหรือความเชื่อทางการเมือง ทั้งของประชาชนและทั้งของสถาบันเปลี่ยนแปลงไป แล้วนำไปสู่การกำหนดแนวทางใหม่ที่ดีกว่าเดิม เพื่อเป็นแนวทางของการปฏิสัมพันธ์ร่วมกันภายในสังคม ความเชื่อมต่อเนื่องกันเช่นนี้จึงทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงขึ้นมา ซึ่งหมายถึงการเปลี่ยนแปลงในทางวัฒนธรรมทางการเมือง (political culture) ดังนั้น การพัฒนาการทางการเมืองจึงได้แก่ การเปลี่ยนแปลงวัฒนธรรมทางการเมืองภายในสังคมใดสังคมหนึ่ง

อย่างไรก็ดี การเกิดวัฒนธรรมทางการเมืองใหม่นั้น ต้องใช้เวลาในการก่อเกิดและการฟักตัวอย่างสะสมต่อเนื่องกันมา เพราะเป็นกระบวนการของการเรียนรู้เพื่อผ่านเขตแดนของการไม่พัฒนาสู่เขตแดนของการกำลังพัฒนาและบรรลุการพัฒนาในขั้นตอนสุดท้าย

คุณวิวัฒน์ คติธรรมนิตย์

ดังนี้แล้ว ในการก่อเกิดทางเลือกใหม่จึงต้องมีระยะเปลี่ยนผ่าน (Transition) การทำความเข้าใจสถานภาพของการพัฒนาทางการเมืองว่าผ่านระยะเปลี่ยนผ่านจากจุดหนึ่งไปสู่อีกจุดหนึ่งแล้วหรือไม่ หรือยังตกอยู่ในขั้นตอนใด จึงจำเป็นอย่างยิ่ง ถ้าปราศจากความเข้าใจนี้แล้วก็จะเป็นการยากต่อการสร้างเสริมการพัฒนาทางการเมือง และจะมีคนเข้าใจไขว้เขวต่อพัฒนาการของการพัฒนาทางการเมือง การจะทำความเข้าใจนี้ได้อย่างเป็นระบบระเบียบ มีความน่าเชื่อถือได้ (validity) จึงจำเป็นต้องสร้างตัวบ่งชี้ (indicators) ขึ้นมา เพื่อเป็นตัวบ่งบอกขั้นตอนหรือระดับของสัมฤทธิผลในแต่ละช่วงของกระบวนการสร้างเสริมวัฒนธรรมและการก้าวข้ามสู่วัฒนธรรมใหม่นี้

ผศ.จรัล ดิษฐาอภิชัย

การพูดถึงการพัฒนาทางการเมือง คงต้องตีกรอบความคิดและความหมายของการพัฒนาทางการเมืองให้ชัดเจน การพัฒนาที่เข้าใจ หมายถึง ผลที่เกิดขึ้นจากการกระทำระหว่างองค์ประกอบทางการเมือง ซึ่งการกระทำนี้ได้ส่งผลให้เกิดการเปลี่ยนแปลงไปจากสิ่งเดิมๆ และนำไปสู่สิ่งใหม่ๆ ที่ดีกว่าเดิม ซึ่งองค์ประกอบทางการเมืองที่กระทำร่วมกันนี้ ได้แก่ ประชาชน สังคมการเมือง ที่เป็นพรรคการเมือง สถาบันนิติบัญญัติ องค์กรทางการเมืองต่างๆ รวมถึงหลักการและระเบียบที่ให้อำนาจประชาชน และลักษณะทางการเมืองอย่างเป็นอิสระต่อกัน และมีพันธะหน้าที่ต่อกัน ซึ่งหลักการนี้โดยทั่วไปก็คือรัฐธรรมนูญ อีกทั้งตัวระบบราชการที่เป็นกลไกรัฐและระบบเศรษฐกิจของสังคมนั้นๆ

จากที่กล่าวมาข้างต้น ต้องนับว่ากลุ่มที่มีความสำคัญต่อการพัฒนาทางการเมืองมากที่สุดก็คือ ประชาชน ทั้งนี้ เพราะประชาชนภายในรัฐนั้นเองที่เป็นตัวทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางการเมืองอันนำไปสู่การเปลี่ยนกฎ กติกาทางการเมือง หรือรัฐธรรมนูญได้

(จากซ้าย) คุณวิลาศ เตชะไพบูลย์ และ
คุณนพพร ลออพิพัฒน์

ความสำคัญของประชาชนที่มีผลต่อการผลักดันการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง ที่สำคัญ ก็คือ การเปลี่ยนแปลงในวัฒนธรรมการเมือง ซึ่งจะเป็นพฤติกรรมร่วมกัน เป็นความเห็นร่วมกัน มีการสร้างระบบความเชื่อร่วมกันในทิศทางเดียวกัน กลายเป็นวัฒนธรรมทางการเมืองที่หล่อหลอมคนในสังคม

ด้วยเหตุนี้ วัฒนธรรมทางการเมืองก่อให้เกิดการพัฒนาทางการเมืองที่นำไปสู่เสถียรภาพทางการเมืองได้ และการมีเสถียรภาพทางการเมืองของรัฐนั้น ก็คือเป้าหมายสูงสุดของการพัฒนาทางการเมือง

ความจำเป็นของการพัฒนาทางการเมืองของไทย ก็คือ การสร้างวัฒนธรรมทางการเมืองแบบประชาธิปไตยโดยทั่วไป ที่มีมิติของการมีส่วนร่วมในกระบวนการทางการเมือง และการตรวจสอบสถาบันของการเมืองต่างๆ อย่างใกล้ชิด

(จากซ้าย) อาจารย์ศุภมิตร ปิติพัฒน์
คุณวิลาศ เตชะไพบูลย์ และ ดร.ไชยยันต์ ไชยพร

การพิจารณาสังคมที่การมีวัฒนธรรมทางการเมืองแบบใด ไม่ว่าจะเป็นประชาธิปไตย หรือไม่เป็นประชาธิปไตย จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องสร้างตัวบ่งชี้ของระบบการเมืองประเภทต่างๆ เพื่อเปรียบเทียบพฤติกรรมที่เกิดขึ้นในแต่ละช่วงระยะเวลาด้วย ซึ่งระยะเปลี่ยนแปลงทางการเมืองของไทยนี้ มีสภาพปัญหาการพัฒนาการทางการเมืองของไทยเป็นระยะ จากการปฏิสัมพันธ์ระหว่างประชาชนกับองค์กร หรือสถาบันทางการเมือง ซึ่งท้ายที่สุดการสร้างตัวบ่งชี้และการไปสู่จุดชี้วัดพัฒนาการทางการเมืองของไทย ไม่ว่ามิติใด ทั้งการเมือง เศรษฐกิจ สังคม จำเป็นต้องเริ่มต้นถอดแบบให้เห็นกลไกหลักของมันก่อน เมื่อถอดแบบแล้วก็จะได้พิจารณาดูกลไกและหน้าที่ของแต่ละตัวแล้วให้ค่าของการชี้วัดท้ายสุด

(จากซ้าย) ดร.เชาวนะ ไตรมาศ
คุณสนิท จรอนันต์ อาจารย์เธียรชัย ณ นคร และ
อาจารย์วรรณธรรม กาญจนสุวรรณ

นับว่าสมควรแก่เวลาที่สังคมไทยจะได้มีตัวบ่งชี้และตัวชี้วัดการพัฒนาทางการเมืองเสียที หลังจากที่เราได้ใช้รัฐธรรมนูญมาแล้วระยะหนึ่ง องค์กรทางการเมืองที่เกิดใหม่ก็ได้ทำงานไประยะหนึ่งแล้วเช่นกัน เงื่อนไขที่แต่เดิมในเมืองไทยไม่เคยมีมา มันก็เริ่มปรากฏขึ้น เช่น ความนิ่งของรัฐธรรมนูญ ที่จะแก้ไขยากขึ้น ความต่อเนื่องของรัฐบาล ความสำคัญของนโยบายของรัฐบาล มีสิ่งใหม่ๆ เกิดขึ้นในสังคมไทยหลายอย่างชัดเจนมากขึ้น การศึกษาวิจัยเรื่องนี้ สังคมไทยจะได้ค้นพบกระบวนการเรียนรู้ใหม่ เพื่อเป็นแนวทางการพัฒนาทางการเมืองที่มีวัฒนธรรมทางการเมืองของการมีส่วนร่วมอย่างกว้างขวางยิ่งขึ้น

(จากซ้าย) ดร.พิชาย รัตนดิลก ณ ภูเก็ต และ
ดร.ปรีชา อุยตระกูล

งานนี้มีนักวิชาการหลายท่านฝากให้กำลังใจคณะผู้วิจัยที่มีความกล้าหาญที่ยิ่งใหญ่ทางวิชาการ ที่หยิบยกหัวข้อนี้มาศึกษาวิจัย

สถาบันนโยบายศึกษาก็เช่นกันค่ะ เราทราบว่าคณะผู้วิจัยทำงานหนักมาก แม้เพียงระยะแรกในช่วงไม่กี่เดือน ผลงานแสดงความก้าวหน้าของการศึกษา มาให้ระดมความคิดเห็น มีเอกสารข้อมูลหนาแน่น และชัดเจน สถาบันฯ ขอส่งกำลังใจให้ทุกท่านทำงานให้เสร็จลุล่วงทันปีใหม่นี้นะคะ เพื่อเป็นของขวัญแก่วงการรัฐศาสตร์ไทยและประชาชนไทยทุกคนที่เป็นส่วนหนึ่งของการเปลี่ยนแปลงทางการเมือง และการพัฒนาการเมืองไทย อย่าเพิ่งถอนใจไปก่อนนะคะ

คุณณัฏฐพล กรรณสูต

ทิพย์พาพร ตันติสุนทร

ผู้อำนวยการร่วม สถาบันนโยบายศึกษา

From : http://www.fpps.or.th