สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

ชวนกันช่วยคิด เกี่ยวกับการเลือกตั้งท้องถิ่น

สืบเนื่องมาจากการสัมมนา ที่สถาบันนโยบายศึกษาจัดร่วมกับคณะกรรมการการเลือกตั้ง ว่าด้วยการเลือกตั้งท้องถิ่น เมื่อเดือนธันวาคม 2545 แม้งานจะผ่านมาหลายเดือนแล้ว แต่เนื้อหาสาระยังมีความน่าสนใจและมุมมองที่ลึกซึ้ง นอกจากนี้ เสน่ห์ของงานก็ยังอยู่ที่ความใหม่ในรูปแบบการจัดงานที่แตกต่างจากงานสัมมนาโดยทั่วไป ที่มิใช่การอภิปรายแล้วซักถามเช่นงานสัมมนาทั่วไป หากอยู่ที่ผู้ทรงคุณวุฒิและมีประสบการณ์ทั้ง 2 ท่าน คือ รศ.ดร.จรัส สุวรรณมาลา คณะรัฐศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และ รศ.ดร.เอนก เหล่าธรรมทัศน์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร ระบบบัญชีรายชื่อ กรุงเทพมหานคร พรรคประชาธิปัตย์ ได้ขึ้นเวทีถกเถียง ปุจฉา วิสัชนา ในประเด็นต่างๆ อย่างเป็นรูปธรรม รวมทั้งนำเสนอแง่คิด มุมมอง ทั้งจากประวัติศาสตร์ของไทยเองและต่างประเทศได้อย่างแยบยล

เป็นบรรยากาศ การสนทนาที่ต่างนำเสนอข้อโต้แย้งทั้งทางแนวคิด การปฏิบัติที่สร้างสรรค์ ตรึงใจผู้ฟังแน่นห้องสัมมนาไม่ลุกไปไหน

ต่อเมื่องานเลิกแล้วก็ได้ยินเสียงแว่วมาว่าเป็นการสัมมนาที่ได้ปรัชญาใหม่ๆ แนวคิดใหม่ๆ ที่เห็นความชัดเจนของปัญหาและทางออกของการเลือกตั้งท้องถิ่นไทย ท่านผู้สนทนาทั้งสองท่านได้ใช้คำว่า “ชวนกันคิด-ช่วยกันคิด เกี่ยวกับการเลือกตั้งท้องถิ่น” มากกว่าจะมาอภิปรายกันแล้วจบไปทีละคน แต่หากเป็นการสนทนาโต้ตอบกันตลอดเวลาอย่างมีประเด็นที่ต่อเนื่อง และสอดคล้องต่อสถานการณ์และปัญหาของการเลือกตั้งของประเทศไทย ตั้งแต่ท้องถิ่นจนถึงระดับชาติ ประเด็นต่างๆ ที่นำขึ้นมาถกเถียงกันเองทั้งสองท่านจึงเท่ากับได้เสริมปัญญาให้เรา (ผู้ฟัง) ได้คิดทบทวนเรื่องการเลือกตั้งท้องถิ่นอีกหลายแง่มุมที่เราอาจเคยมองข้าม

เรื่องชวนคิดที่น่านำไปช่วยกันคิดต่อมีอยู่ 2 ประเด็นใหญ่ คือ ประชาธิปไตย 2 ระดับ ที่ขยายความได้ว่าเป็นประชาธิปไตยท้องถิ่น กับประชาธิปไตยระดับชาติ ที่ทั้งสองท่านได้ถกเถียงตลอด 1 ชั่วโมง คือ ความเข้าใจคลาดเคลื่อนเรื่องการเลือกตั้งท้องถิ่นนั้น ต้องแยกออกจากการเลือกตั้งระดับชาติ ดร.เอนก เหล่าธรรมทัศน์ ได้กล่าวชัดเจนว่า ประเทศไทยนั้นมีประชาธิปไตยสองระดับ และไม่เหมือนกัน การเลือกตั้งท้องถิ่นนั้นเป็นรากฐานของประชาธิปไตยระดับชาติ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ท่านเห็นว่าประชาธิปไตยที่ท้องถิ่นเป็นพื้นฐานประชาธิปไตยระดับชาติ อันเป็นที่มาของประวัติศาสตร์ไทยที่เริ่มให้มีการเลือกตั้งท้องถิ่นเป็นจุดเริ่มต้นของการพัฒนาประชาธิปไตยให้คนเรียนรู้ในระดับเล็กๆ แล้วค่อยพัฒนาขึ้นไป และเมื่อมองประสบการณ์จากต่างประเทศ ดร.จรัส ท่านก็บอกว่า ในยุคสมัยเมื่อ 100 ปีก่อน การเลือกตั้งก็ไม่ได้เริ่มต้นที่ระดับชาติ หากเริ่มที่การปกครองในระดับท้องถิ่น

จึงเป็นเรื่องที่อดคิดทบทวนต่อประสบการณ์ของไทยในปัจจุบันไม่ได้ว่า ทำไมเรื่องของท้องถิ่นในทุกเรื่องจึงทำตามหรือเลียนแบบจากส่วนกลาง ไม่ว่าจะเป็นเรื่องการเลือกตั้ง การจัดระบบบัญชี การจัดทำผังเมือง การศึกษา ฯลฯ ซึ่งถือว่าเป็นปัญหาใหญ่ของการปกครองท้องถิ่นไทยในปัจจุบัน

ความแตกต่างนี้ไม่เพียงแตกต่างที่ระดับที่ว่าไว้แล้ว หากยังมีสาระที่ไม่เหมือนกันอีกด้วย กล่าวคือ ประชาธิปไตยที่ระดับชาติเป็นประชาธิปไตยที่ผ่านตัวแทนชัดเจน แต่ประชาธิปไตยที่ท้องถิ่นเป็นประชาธิปไตยที่ประชาชนเป็นเจ้าของ มีส่วนร่วมต่อการปกครองโดยตรง เป็นส่วนที่ท้องถิ่นต้องร่วมกันรับผิดชอบจริงๆ

คำถามจาก ดร.เอนก ที่ชวนคิดให้เห็นจุดต่างอย่างพื้นๆ อันดับต้นๆ คือ ประชาธิปไตยคืออะไร คนทั่วไปจะตอบว่า คือการปกครอง ของ โดย เพื่อ ประชาชน ดร.จรัส ตอบว่า ของพลเมือง อันมีนัยที่สำคัญคือ แม้ว่าประชาธิปไตยเพื่อประชาชนนี้จะสำคัญ แต่ถือว่าไม่ที่สุด ส่วนที่เป็นของคู่กับประชาธิปไตยจริงๆ คือ ของประชาชน และโดยประชาชน เพราะคำว่า เพื่อประชาชนนั้น ใครๆ ก็อ้างได้ พูดได้บ่อยๆ ด้วย ดังเช่นประสบการณ์ตรงของไทยเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงรัฐบาลหรือทำรัฐประหาร ก็บอกว่าทำเพื่อประชาชน ระบอบเผด็จการทุกระบอบทำการปฏิวัติก็บอกว่า ทำเพื่อประชาชนทั้งนั้น

ดังนั้น การปกครองที่ดีก็คือระบอบที่ประชาชนมีโอกาสปกครองตนเองไม่ใช่ของหลวง ไม่ใช่ของนักการเมือง ไม่ใช่ของพรรคการเมือง ไม่ใช่ของผู้นำ หากแต่เป็นของพวกเราๆ กันเอง ของประชาชนทุกคน ส่วนเรื่องโดยประชาชนก็ต่างกันมาก ในแง่ที่ระดับชาติของประชาชนไม่ใช่ที่เป็นของเท่าไหร่ เพราะว่ามันไกลตัว คำว่าโดยประชาชนมันไม่ได้เต็มที่ มันต้องผ่านตัวแทน ผ่านระบบ เพราะมันระดับใหญ่เกินไป และซับซ้อนเกินไป กับท้องถิ่นนี้ เราต้องทำให้เป็นของประชาชนของท้องถิ่นแท้ๆ แต่กลับทำให้เป็นโดยประชาชนมากที่สุด เพราะไปลอกเลียนแบบระดับใหญ่ ระดับชาตินั่นเอง ดังที่มีคนพูดกันติดปากโดยทั่วไปว่า การเลือกตั้งท้องถิ่นก็เหมือนระดับชาติ เพียงแต่มันเลือกที่ระดับเล็กกว่า อย่างนี้ถือว่าเป็นความคิดคลาดเคลื่อนและผิดพลาดมาโดยตลอด

ประชาธิปไตยในท้องถิ่นแท้จริงแล้วต้องเน้นการปรึกษาหารือกับประชาชน เน้นการทำให้ประชาชนรู้สึกเป็นเจ้าของ เน้นประชาชน เน้นการอาสาช่วยงานท้องถิ่น เน้นที่การขอความคิดเห็นจากประชาชนในเรื่องโครงการ เรื่องนโยบาย ซึ่งสิ่งเหล่านี้จะมีผลถึงตอนที่เราเลือกตัวแทนหรือผู้บริหารของเราเองไปทำงานว่าเขาเข้าใจปรัชญาการปกครองส่วนท้องถิ่นแค่ไหน

ดร.เอนก ขอเสริมเรื่องประชาธิปไตยท้องถิ่น เพื่อไม่ให้หลงทางกันไปมากกว่านี้ว่า การที่พระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 7 ได้เรียกการปกครอง คือ การปกครองส่วนท้องถิ่น ท่านไม่ได้เรียกว่าองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น รัฐบาลส่วนท้องถิ่น พระองค์ท่านเรียกว่า “ประชาธิปไตยส่วนท้องถิ่น” พระองค์ใช้ภาษาอังกฤษว่า “Local Democracy” พระองค์ท่านไม่ได้ใช้คำภาษาอังกฤษว่า Local Administration หรือ Local Government อันแสดงให้เห็นในแนวความคิดของพระองค์ท่านว่า จุดสำคัญ คือ ท้องถิ่น ไม่ใช่องค์กรปกครอง ไม่ใช่องค์กรการบริหาร

ดังนั้น จะเห็นได้ว่าคำว่า ประชาธิปไตยท้องถิ่น เป็นคำดั้งเดิม พระมหากษัตริย์ไทยรัชกาลที่ 7 ท่านก้าวหน้ามาก มากกว่าที่พวกเราคิดในปัจจุบัน เราสมัยนี้ยังตามไม่ทันเลย

ดร.จรัส เปรียบเรื่องของท้องถิ่นกับกลไกการตลาดไว้น่าสนใจ และชวนขบคิดต่อได้อย่างจับใจผู้ฟังคือเรื่องกลไกตลาด ในตลาดเล็กๆ จะเป็นกลไกที่มีประสิทธิภาพสูงกว่า กิจกรรมหลายอย่างต้องทำในระดับเล็กจะดีกว่า เพราะเราจะเลือกอะไรที่ชัดเจนกว่า อันนี้คือความสำคัญของการปกครองตนเอง โดยทั่วไป สังคมไทยมักจะเริ่มต้นถึงเรื่องการจัดโดยสาธารณะหลายอย่างๆ ที่รัฐบาลส่วนกลางจะทำเองเกือบทั้งหมด แล้วใช้วิธีเอาตัวแทนจากส่วนกลางไปนั่งตรงนี้

จริงๆ แล้วสาระสำคัญของการเลือกตั้งนี้ ก็คือ พยายามทำให้คนได้เลือกโดยการที่ตรงกับชุมชนของตนเอง ที่ผ่านมาเราจะไม่เห็นตรงนั้น สาระสำคัญของการเลือกตั้งจึงมักจะไปอยู่ที่การแข่งขันในด้านตัวบุคคลเสียมากกว่า

การเลือกตั้ง หรือการเมืองท้องถิ่นต้องทำให้ใกล้เคียงกัน อาจารย์จรัส ใช้คำว่า “ระบบตลาด” ก็คือ การบริการสาธารณะที่ได้จากองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น ต้องใกล้เคียงกับความต้องการของประชาชน ซึ่งต่างจากการเรียกร้องบริการสาธารณะของรัฐบาล ความต้องการแต่ละท้องถิ่นไม่เหมือนกัน ความแตกต่างหลากหลายเป็นเอกลักษณ์ เป็นหัวใจของท้องถิ่น ต้องไม่ไปรอให้สถาบันใดหรือรอให้รัฐบาลมาคิดให้ว่าจะเอาอะไรมาลงตามท้องถิ่น โดยที่เราไม่รู้สึกว่าเป็นความต้องการจริงๆ ของท้องถิ่น

ทำอย่างไรให้การเลือกตั้งท้องถิ่น เป็นตลาดที่พลเมืองสามารถที่จะเลือกคนที่ไว้ใจได้มาทำงานให้เขา ใช้กลไกการเลือกตั้งนี้เป็นการตลาด “เป็นตลาดที่มีให้พลเมืองรู้คิด และรู้ว่าทุกบริการที่เขาใช้อยู่ทุกวันบนท้องถิ่น ไม่ใช่บริการฟรี แล้วยังต้องรับผิดชอบร่วมกัน แล้วก็ให้คนในท้องถิ่นคิดว่าการเลือกตั้งนี้ จะเป็นกลไกให้เขาตัดสินใจว่าเขาอยากจะได้บริการอะไร ด้วยการรับภาระค่าใช้จ่ายหรืออย่างอื่นที่ไม่มีค่าใช้จ่าย ทำให้การเลือกตั้งสื่อถึงกัน ทำให้คนได้คิดแล้วตัดสินเพื่อที่จะให้ได้ผลที่ว่า เป็นของพลเมืองจริงๆ ไม่ใช่เป็นการเลือกตั้งที่เปิดโอกาสให้คนที่ไม่หวังดีแล้วชาวบ้านก็ไม่สนใจมาลงเลือกตั้ง ก็จะได้ผู้บริหารท้องถิ่นมาเป็นสมาชิกสภาท้องถิ่น แล้วก็มาทำมาหากินกับท้องถิ่น

เพราะฉะนั้น การเลือกตั้งแต่ละครั้งก็จะได้แต่คนมา ไม่ได้พลเมืองมาตัดสินใจอะไร ให้พลเมืองฝึกเลือกตั้งท้องถิ่นว่า จะเลือกเพื่อตัวเองหรือครอบครัวอย่างเดียว โดยจะคำนึงถึงว่าชุมชนหรือเมืองของเขานี้จะได้อะไรจากคนนี้ ให้มองในแง่ส่วนรวม และในแง่นโยบาย ก็ต้องคำนึงถึงคนส่วนใหญ่จะได้ประโยชน์เป็นอันดับแรก ค่อนข้างเป็นเรื่องกลไกตลาด ชาวบ้านต้องดูนโยบาย

ดร.จรัส เปรียบนโยบายเสมือนหนึ่งให้เลือกเมนูอาหาร หลายๆ นโยบายก็เหมือนอาหารที่อยู่ในเมนูที่ล้วนแต่ ดี อร่อย และแพงๆ ทั้งนั้น แล้วก็เชิญคนมารับประทาน มาเลือกตั้ง โดยไม่บอกว่าราคาเท่าไหร่ คนก็ไปกินอาหารจนเสร็จเรียบร้อยแล้ว แล้วพอถึงกินเสร็จก็ต้องช่วยจ่ายสตางค์ด้วย ปรากฏว่าเมนูนี้แพงเป็นแสน ก็ไม่มีสตางค์จ่าย แล้วเวลาไปเลือกตั้งก็เหมือนกับว่าไปเอาของฟรีอย่างนั้นแหละ ดร.จรัส เลยย้ำเสียเลยว่า “ต้องบอกเสียก่อนว่า การเลือกตั้งนี้คือกลไกตลาดที่บอกว่าจะไม่มีอะไรฟรี อะไรที่เขาเลือกอยากจะได้ ก็ต้องช่วยแบกภาระ" ซึ่งตอนนี้คนไทยก็ตื่นตัวเรื่องนโยบายกันมาก การพิจารณาเรื่องนโยบายต่างๆ เป็นเรื่องที่ต้องคิดไปไกลถึงเรื่องค่าใช้จ่าย ที่เราเลือกแล้วก็ต้องรับผิดชอบด้วย เพราะฉะนั้น อันหนึ่งที่จะช่วยกันเลือกตั้งในอนาคต ก็คือว่า เมนูอาหารท่านช่วยใส่ราคาด้วย ไม่ใช่บอกว่าจะทำโน่น ทำนี่ แต่ไม่รู้ว่ากระเป๋าเงินในท้องถิ่นมีกี่บาท บางทีก็โฆษณาเกินจริง

ดร.เอนก สำทับอีกครั้งว่า หวังว่าประชาธิปไตยของประเทศไทยไม่ได้มีอยู่วันเดียวคือวันเลือกตั้ง มีเวลาอีก 4 ปี เป็นเผด็จการ ก็ไม่น่าจะมีวิญญาณของการปกครองตนเอง

สุดท้าย ทั้งสองท่านให้บทสรุปว่า ต้องได้เวลาเริ่มคิดกันใหม่แล้ว ส่วนท้องถิ่นไม่ต้องทำอะไรคล้ายๆ กับส่วนกลาง ท้องถิ่นไม่มีปมด้อย ท้องถิ่นนำชาติได้ ท้องถิ่นออกแบบอะไรที่แตกต่างไปจากระดับชาติได้ เช่น ระบบการคลังของภาครัฐที่เจริญก้าวหน้าเป็นที่สุดของท้องถิ่น ไม่ใช่รัฐบาลกลาง ที่เห็นอยู่ทั่วโลก ยกเว้นของไทยนี่ละที่ห้ามท้องถิ่นทำระบบบัญชีต่างจากรัฐบาลกลาง รัฐบาลกลางใช้ระบบบัญชีตั้งแต่รัฐบาลที่ 5 แสดงว่าเรายังพัฒนาไปไม่มาก

ดังนั้นแล้ว เรื่องท้องถิ่นจึงเป็นเรื่องที่มีการช่วยกันคิด ร่วมกันทำ ฝ่ายบริหารที่ได้รับเลือกมาก็ต้องพยายามให้เกียรติอีกฝ่ายมาร่วมกันทำงาน มันเป็นมารยาท เป็นวัฒนธรรมที่จะทำให้ท้องถิ่นเป็นปึกแผ่น ไม่ใช่เรื่องคนเก่งคนเดียวที่จะทำให้ท้องถิ่นก้าวหน้า หากแต่อยู่ที่ความเป็นปึกแผ่นด้วย เพราะหากแบ่งเป็นพรรค เป็นฝักเป็นฝ่ายมากเกินไป ท้องถิ่นก็แตกแยก ก็ไปไม่รอดเช่นกัน

ประชาธิปไตยท้องถิ่น จึงมีเอกลักษณ์ของตนเอง เป็นประชาธิปไตยของประชาชน และโดยประชาชน สนองความต้องการของประชาชนได้ดีที่สุด คล่องตัวที่สุด สอดคล้องกับกลไกการตลาดที่ยิ่งเล็กยิ่งบริหารง่าย ยิ่งสามารถสนองตอบต่อความต้องการของตลาดได้ดีที่สุด

เมื่อชัดเจนขนาดนี้แล้ว การบริหารการปกครองท้องถิ่น ก็อย่าไปเสียเวลาลอกเลียนแบบหรือทำตามส่วนกลางเลย เพราะประชาธิปไตยระดับท้องถิ่นนั้นเป็นฐานอันแข็งแกร่งของระดับชาติ ต้องสร้างฐานที่มั่นคงด้วยตนเอง โดยประชาชนเองเท่านั้น

From : http://www.fpps.or.th