สถาบันนโยบายศึกษา : Institute of Public Policy Studies (IPPS)

เรื่องสิทธิมนุษยชน : สิทธิด้านการมีส่วนร่วม

ปุจฉา ประชาชนมีสิทธิมีส่วนร่วมทางการเมืองและการบริหารประเทศประการใดบ้าง เพื่อให้เป็นไปอย่างถูกต้อง สอดคล้องกับสภาพความเป็นจริงของสังคม และเพื่อปกป้อง คุ้มครองและส่งเสริมสิทธิมนุษยชน

วิสัชนา มีสิทธิหลายประการ อาทิ เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็น สิทธิในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ การเข้าชื่อเสนอกฎหมาย การถอดถอนผู้ใช้อำนาจรัฐ และสิทธิกำหนดนโยบาย เป็นต้น

การปกครองและบริหารประเทศโดยรัฐมีความแตกต่างกันไปตามแต่ยุคสมัย ยุคใดที่เผด็จการครองเมือง สิทธิในการมีส่วนร่วมแทบทุกระดับก็จะลดน้อยถอยลงไป ยุคใดที่ปกครองโดยเน้นประชาธิปไตย สิทธิในการมีส่วนร่วมก็จะแทรกซึมไปในทุกระดับของรัฐและสังคม การบริหารบ้านเมืองโดยเน้นการผูกขาดอำนาจ รวมศูนย์อำนาจเป็นที่ทราบกันดีว่าก่อให้เกิดผลเสียมากกว่าผลดี การมีส่วนร่วมในการบริหารบ้านเมืองในทุกระดับจึงเป็นสิ่งที่พึงปรารถนา รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2540 จึงมีบทบัญญัติกำหนดให้ประชาชนมีสิทธิในการมีส่วนร่วมทางการเมืองและการบริหารประเทศ หลายมาตรา อาทิ มาตรา 43 การจัดการศึกษาอบรมของรัฐต้องคำนึงถึงการมีส่วนร่วมขององค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและเอกชน... มาตรา 46 บุคคลซึ่งรวมกันเป็นชุมชนท้องถิ่นดั้งเดิมมีสิทธิอนุรักษ์และมีส่วนร่วมในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ... ด้านสาธารณสุข มาตรา 52 วรรคสอง การบริการทางสาธารณสุขของรัฐต้องเป็นไปอย่างทั่วถึง...โดยจะต้องส่งเสริมให้องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นและเอกชนมีส่วนร่วมเท่าที่จะทำได้ มาตรา 56 วรรคแรก สิทธิของบุคคลที่จะมีส่วนร่วมกับรัฐและชุมชนในการบำรุงรักษา... วรรคสอง การดำเนินโครงการหรือกิจกรรมที่อาจก่อให้เกิดผลกระทบอย่างรุนแรงต่อคุณภาพสิ่งแวดล้อมต้องให้องค์การอิสระให้ความเห็น รวมถึงมาตรา 57 ด้านผู้บริโภคที่ต้องมีองค์การอิสระให้ความเห็นในการตรากฎหมาย กฎ ข้อบังคับ นอกจากนี้ ยังมีสิทธิในการประชาพิจารณ์ก่อนการอนุญาตหรือการดำเนินโครงการหรือกิจกรรมใดที่อาจส่งผลกระทบต่อประชาชน ในมาตรา 59 มาตรา 60 เรามีสิทธิมีส่วนร่วมในกระบวนการพิจารณาของเจ้าหน้าที่ของรัฐในการปฏิบัติราชการทางปกครอง มาตรา 61 เรามีสิทธิเสนอเรื่องราวร้องทุกข์และได้แจ้งผลการพิจารณาภายในเวลาอันสมควร นอกจากในหมวดสิทธิเสรีภาพ ในหมวดแนวนโยบายพื้นฐานแห่งรัฐ เป็นหน้าที่ของรัฐต้องส่งเสริมและสนับสนุนการมีส่วนร่วมของประชาชนในการกำหนดนโยบาย การตัดสินใจทางการเมือง การวางแผนพัฒนาเศรษฐกิจ สังคมและการเมือง ... ในมาตรา 76 และเรายังมีสิทธิในอีกหลายประการที่บัญญัติไว้ในหมวดอื่น ๆ ของรัฐธรรมนูญ อาทิ มาตรา 170 ผู้มีสิทธิเลือกตั้งไม่น้อยกว่าห้าหมื่นคนมีสิทธิเข้าชื่อเสนอกฎหมาย มาตรา 304 ประชาชนผู้มีสิทธิเลือกตั้งไม่น้อยกว่าห้าหมื่นคนมีสิทธิเข้าชื่อถอดถอนผู้มีอำนาจรัฐ เป็นต้น

ปุจฉาที่ผ่านมา การใช้สิทธิดังกล่าวมีปัญหาในทางปฏิบัติอย่างไร
วิสัชนา มีหลายประการ

ประการแรก บุคคลในรัฐบาล หน่วยงานและเจ้าหน้าที่ของรัฐหรือภาครัฐส่วนใหญ่ยังไม่อยากให้ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วมทางการเมืองและการบริหาร เพราะเห็นว่าประชาชนยังไม่มีความรู้ ความสามารถ ยุ่งยาก และทำให้การบริหารงานล่าช้า

ประการที่สอง ภาครัฐยึดแนวปฏิบัติว่า จะต้องมีกฎหมายลูก เสียก่อน สิทธิการมีส่วนร่วมต่าง ๆ จึงจะมีผลในทางปฏิบัติ การใช้สิทธิมีส่วนร่วมส่วนใหญ่จึงอยู่ในภาวะชะงักงัน ไม่ว่าจะเป็นสิทธิชุมชนในการจัดการทรัพยากร กฎหมายลูกยังไม่ออกมา ทั้งในมาตรา 46 และมาตรา 56 องค์การอิสระที่ให้ความเห็นต่อโครงการที่อาจกระทบอย่างรุนแรงต่อสิ่งแวดล้อมก็ยังไม่เกิดขึ้น รวมถึงสิทธิในการประชาพิจารณ์ มาตรา 59 เมื่อกฎหมายลูกยังไม่ออกมาก็ต้องไปใช้ระเบียบสำนักนายกรัฐมนตรีว่าด้วยการรับฟังความคิดเห็นสาธารณะโดยวิธีประชาพิจารณ์ซึ่งก็ยังมีปัญหาหลายประการ อาทิ องค์ประกอบของคณะกรรมการประชาพิจารณ์ เป็นต้น ปัญหาในทางปฏิบัติ โครงการพัฒนาของรัฐหลายโครงการดำเนินเดินหน้าต่อไป โดยอ้างว่ารัฐธรรมนูญในหลายมาตรายังไม่มีกฎหมายลูกออกมารองรับ และหน่วยงานรัฐปฏิบัติตามกฎหมายเฉพาะของหน่วยงานตนโดยไม่คำนึงถึงรัฐธรรมนูญซึ่งถือเป็นกฎหมายสูงสุดในการปกครองประเทศ ล้วนแต่ก่อให้เกิดปัญหาความไม่รอบด้านในการตัดสินใจและไปกระทบสิทธิ เสรีภาพของประชาชน สิ่งที่ต้องตอบให้ได้คือ ทำไมกฎหมายลูกหลายฉบับยังไม่ออกมา และจะมีการเร่งรัดอย่างไรให้กฎหมายบัญญัติทั้งหลายออกมามีผลบังคับใช้เสียที เพื่ออุดช่องโหว่ที่เกิดสภาพสุญญากาศอยู่ในขณะนี้

ประการที่สาม กฎหมายลูกที่ประการใช้แล้ว มักจะมีข้อกำหนดยุ่งยากและเคร่งครัด เช่น สิทธิเสนอกฎหมายที่ต้องใช้หลักฐานประกอบทั้งสำเนาบัตรประชาชนและสำเนาทะเบียนบ้านด้วย ซึ่งโดยทั่วไปประชาชนไม่ได้พกสำเนาทะเบียนบ้านติดตัว มีแต่บัตรประชาชนเท่านั้น โดยเฉพาะมีบทลงโทษผู้ ริเริ่มใช้สิทธิมีส่วนร่วม ฯ เช่น การใช้สิทธิเสนอถอดถอนผู้ดำรงตำแหน่งทางการเมือง ซึ่งบัญญัติไว้ใน พ.ร.บ. ประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ.2542 กำหนดโทษผู้ริเริ่มเสนอถอดถอนไว้ ในพระราชบัญญัติประกอบรัฐธรรมนูญว่าด้วยการป้องกันและปราบปรามการทุจริต พ.ศ. 2542 ซึ่งจะทำให้ประชาชนไม่กล้าที่จะเข้าชื่อเสนอถอดถอนผู้มีอำนาจ ทั้งที่จริงมีกฎหมายอาญาที่กำหนดโทษในเรื่องแจ้งความเท็จต่อเจ้าพนักงานอยู่แล้ว นอกจากนี้ อุปสรรคต่อการดำเนินการ ยังมีกฎหมายที่ระบุว่าการรวบรวมลายมือชื่อนั้น ผู้ริเริ่มต้องแสดงตัวต่อประธานวุฒิสภาก่อนเริ่มรวบรวมลายมือชื่อประชาชน ฯลฯ ข้อกำหนดเหล่านี้เป็นปัญหาและอุปสรรคต่อการใช้สิทธิดังที่ยกตัวอย่างมา

สรุป ประชาชนส่วนใหญ่ยังไม่สามารถใช้สิทธิมีส่วนร่วมทางการเมือง หรือยังไม่มีส่วนร่วมทางการเมืองและการบริหารอย่างแท้จริง

ผศ.จรัล ดิษฐาอภิชัย

กรรมการสิทธิมนุษยชนแห่งชาติ

From : http://www.fpps.or.th